علل حاشیه نشینی در ایران
ابتدا باید این موضوع را از این منظر بررسی کرد که چه دلایلی باعث شده تا افراد از زندگی در پایتخت منصرف شوند و حاشیه‌ی شهر‌ها را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کنند، پایتختی که بیشترین خدمات رفاهی، درمانی، ورزشی، فرهنگی، اجتماعی از جمله ورزشگاه ها، سینما، مساجد، بیمارستان و درمانگاه‌ها را با کیفیت مطلوبی به ساکنینش ارائه می‌دهد.

فقر به عنوان اولین عامل، و عدم برنامه اصولی از سوی ارگان‌های مربوطه برای پاسخگویی به نیاز‌های اصلی و حیاتی افراد کم درآمد، بازار نابسامان مسکن، نبود طرح‌های مالی و بانکی در قالب وام مسکن به افراد فاقد سرپناه، مهاجرت با هدف کسب شغل و زندگی بهتر، از عمده دلایلی است که حاشیه نشینی در ایران و به خصوص تهران را شکل داده است.

پس از تمایل و خواست افراد به دلیل مشکلات مالی و عدم توانایی در کنترل هزینه‌های زندگی در پایتخت، این شهر‌ها و شهرک‌های جدید اغلب با هدف کاستن جمعیت تهران به وجود آمده اند، اما به دلیل قرار گیری شهرک‌ها در حاشیه‌ی تهران و دور بودن از مرکز شهر، عدم دسترسی به خدمات، عموما دارای مشکلات و کمبود‌هایی هستند که لازم است ابتدا و قبل از تاسیس این گونه شهرک‌های اقماری ارگان‌های مربوطه نسبت به نیاز‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی این گونه شهرک‌ها برنامه ریزی و تصمیم گیری اصولی را اتخاذ کنند.

آینده پایتخت با شهر‌های حاشیه‌ای آن گره خورده است و به هر میزان که مردم در حاشیه‌ی تهران درگیر چالش و مشکلات باشند، تهران هم از مشکلات شهرک‌های جدید تاثیر می‌پذیرد و جمعیت کلان تهران را دچار التهاب خواهد کرد ، خروج افراد ازحاشیه شهر‌ها و روانه شدن به سوی مرکز شهر، سبب کمبود نیروی کار درشهرک‌های جدید شده است که این مسئله سبب عدم توسعه و بروز مشکلات جدی در آینده خواهد شد.

مشکلات مناطق حاشیه نشین
نبود مراکز بهداشتی، درمانی، رفاهی و تفریحی، فرهنگی در این گونه شهر‌ها و نیز آلودگی هوا به دلیل همجواری با مراکز و کارخانه‌های صنعتی، کمبود وسایل حمل و نقل عمومی همچون اتوبوس مترو، می‌تواند از عمده مشکلات مناطق حاشیه نشین است، وجود مشاغل کاذب همچون خرید و فروش مواد مخدر را می‌توان جزو مشکلات و معضل‌های بزرگ حاشیه نشینی دانست، همچنین به واسطه‌ی رفت و آمد عاملان فروش به شهر‌های بزرگ این شغل کاذب توزیع و گسترش پیدا می‌کند.

حاشیه نشینان اغلب به دلیل قرار گیری در شرایط نامساعد اقتصادی، اجتماعی می‌تواند مولدی برای تولید و افزایش آسیب‌های اجتماعی همانند اعتیاد، سرقت، طلاق، خودکشی، باشند.

مریم سادات ظهوریان جامعه شناس و فعال فرهنگی در خصوص حاشیه نشینی اظهار کرد: حاشیه نشینی به فضا‌هایی که در اطراف مراکز شهر‌ها و روستا‌ها قرار دارد گفته می‌شود، به بیان دیگر در هر شهر و روستا به تناسب وسعت آن محدوده‌ای مشخص می‌شود که محل شروع شهر و روستا را نشان خواهد داد.

وی افزود: در بعضی از موارد فضا‌هایی در اطراف شهر‌ها وجود دارند که محل اسکان و سکونت افراد مختلف هستند که می‌تواند به صورت ذاغه نشینی، اتاقک‌های خشت و گلی، باشد و از فضایی که افراد به صورت رسمی و عامه زندگی می‌کنند خارج است، در واقع در حاشیه‌ی فضا‌های مسکونی عمومی سکونت دارند.

ظهوریان گفت: افراد مهاجری که به دلایل مختلفی نتوانستند در منطقه‌ی قبلی سکونت داشته باشند و یا به مرکزیت آن شهر بپیوندند و از سوی اجتماع برای شغل گزینی، زندگی پذیرفته نشده اند و یا نتوانسته اند خود را بر اصول آن شهر منطبق کنند قاعدتا سعی می‌کنند که از منطقه‌ی خود فاصله بگیرند و در حاشیه‌ها و نزدیک‌ترین حدودی که می‌تواند در مرکزیت شهر مقصد وجود داشته باشد سکونت می‌کنند.

وی یادآور شد: بنابراین این افرد مهاجرینی هستند که نتوانستند خود را در منظقه‌ی رسمی اثبات و هماهنگ کنند و سبب بشوند افراد دیگر آن‌ها را بپذیرند به همین دلیل در آخرین نقطه‌ای که نزدیک به مرکزیت شهر است ساکن می‌شوند تا بتوانند به مرور خود را با شرایطی از جمله نحوه‌ی زندگی کردن، شیوه کار و مشاغل شهری، آشنا شدن با فضا‌های شهری بزرگ‌تر که تمایل ورود به آن را دارند وفق دهند.

ظهوریان ضمن اشاره به اینکه مناطق حاشیه نشینی ایستگاه قبل از ورود به منطقه‌ی بزرگ‌تر است بیان کرد: از نظر من مناطق حاشیه نشینی ایستگاهی است برای افراد که بتوانند خود را برای ورود به فضای بزرگ از جمله شهر و روستا، آماده و به روز کنند.

وی گفت: می‌دانیم که موقعیت‌های کوچک و بسته به دلیل آشنایی و شناخت از سوی افراد امکان تخلف آن‌ها بسیار کمتراست بنابراین هم از طرف خانواده و عموم مردم که در اطرافشان هستند مورد توجه قرار می‌گیرند، به همین دلیل شرایط آن‌ها برای انجام تخلفات محدود خواهد بود و هنگامی که به منطقه‌ای مهاجرت می‌کنند ساکنان آن محله آن‌ها را نمی‌شناسند در این مرحله احتمالا آمار تخلف و آسیب‌های اجتماعی افزایش یابد.

ظهوریان ادامه داد:بعضی از افراد قبل از اینکه ورود قطعی به فضا‌های بزرگ‌تر پیدا کنند در حاشیه‌ی شهر‌ها ساکن می‌شوند و یا قصد دارند برای اینکه دور از دسترس و چشم افراد مختلف و باشند برای انجام اعمال بعضا خلاف در حاشیه‌ی شهر‌ها یا به صورت خانوادگی و یا به صورت کسب و کاری مستقر می‌شوند تا مورد توجه قرار نگیرند و اهداف که در پیش دارند را عملی کنند.

وی یادآور شد: درحال حاضر به دلیل مسائل و مشکلات اقتصادی و ایجاد شرایطی که بالاتر از توان معقول مردم است براس تامین زندگی، تهیه مسکن، خانواده‌های بسیاری را به زندگی در حاشیه نشینی مجبور کرده است.

ظهوریان اظهار کرد: این خانواده‌ها با افرادی که به دلیل انجام اعمال خلاف در حاشیه شهر‌ها سکونت دارند به هیچ عنوان در یک گروه قرار نخواهند گرفت، در عین حالی که حضور افراد بزهکار برای افراد سالم و متعهد مناطق حاشیه نشین می‌تواند آسیب زا باشد و امنیت روحی و فکری این دسته از خانوده‌ها را خدشه دار کند، در گذشته افراد بزهکار و خلافکار در این گونه مناطق حضور نداشتند و با گذشت زمان شاهد این اتفاقات هستیم.

وی گفت: حضور افرادی که پایبند به یک سری از اصول شهر نشینی و زندگی اجتماعی نیستند می‌تواند آسیب زا باشد، فعالیت این افراد خلافکار محدود به مناطق حاشیه نشینی نخواهد بود و روزانه در سطح شهر تردد دارند و مجدد به محل اسکان خود برمی گردند.

این جامعه شناس بیان کرد: علاوه بر اینکه افراد متخلف، ناامنی را در مناطق حاشیه نشینی به وجود می‌آورند سبب می‌شوند به مرور این معضلات به محیط‌های شهر نشینی و روستایی ورود پیدا کند، حضور حاشیه نشینانی که خود را در چارچوب‌های درست و اصولی قرار نمی‌دهند سبب آسیب‌های زیادی به محیط امن شهر یا روستا از جمله مسائل بصری و مسائل فکری خواهد شد.

ظهوریان بیان کرد: با حضور افراد آسیب زا در این مناطق طبیعتا با مرور زمان دایره‌ی تعداد این افراد گسترش خواهد یافت و خواهان خدمات اولیه بسیاری خواهند شد، مسئله‌ای که وجود دارد این است که اگر تصمیم به دریافت این خدمات باشد خود موضوعی قابل بررسی و تامل است، همچنین عدم دریافت خدمات امکان پذیر نیست، این موارد مسائلی هستند که حل شدن آن‌ها نیاز به بحث در زمینه‌ی مهندسی شهری و اجتماعی دارد بنابراین مستعد ایجاد آسیب هستند که شامل قالب ظاهری کار می‌شود.

وی در خصوص راه حل و درمان مشکلات حاشیه نشینی و معضلات اجتماعی بیان کرد: برای درمان معضلات اجتماعی و یا مشکلات مناطق حاشیه باید این مسئله را چند منظر بررسی کرد، مسائل و مشکلات اقتصادی که در حال حاضربسیاری از جوانان و خانواده‌ها با آن درگیر هستند و به واسطه‌ی آن ملزم هستند خود را در قالب شهرک‌های مختلف یا در مناطق اطراف شهر‌ها اسکان دهند، در مواجه با این خانواده‌ها نباید نگاه از بالا به پایین وجود داشته باشد بلکه بایستی ساز و کار‌هایی طراحی شود که مشکلاتشان از جهت اقتصادی حل شود.

ظهوریان ادامه داد: در رابطه با افرادی که مهاجرت می‌کنند و به مناطق حاشیه نشینی ورود پیدا می‌کنند نمی‌توانیم به طور مطلق بگوییم متخلف هستند، در شهر‌ها و روستا دسته‌ای وجود دارند که به دلایل مختلف از جمله بیکاری، تورم، نبود امکانات، افراد بر خلاف میل خود برای کسب شغل و برخورداری از امکانات اولیه ملزم به مهاجرت و سکونت در مناطق حاشیه نشینی می‌شوند.

وی بیان کرد: برای این دسته از افراد هم باید شرایطی فراهم شود تا بتوانند با سربلندی و آبرومندی به زادگاه ها، محل سکونت قبلی خود برگردند و زندگی خود را شروع کنند و زمینه ساز خدمات رسانی به شهر‌های بزرگ باشند، در حال حاضر بیشتر مسائل کشاورزی، دامپروری، در بعضی موارد کارخانه‌های صنعتی در روستا‌ها و شهر و مناطق مختلف کشور قرار دارد و در مراکز شهر‌ها تجمع پیدا نکرده اند و این مسئله سبب خدمات رسانی روستا‌ها و شهر‌ها و به سایر نقاط شده است.

ظهوریان اظهار کرد: بنابراین دسته‌ی دیگر، افرادی هستند که به اجبار و یا الزام، نبود اشتغال و امکانات مهاجرت کرده اند و در مناطق حاشیه ساکن شده اند که قطعا در خصوص این افراد باید برنامه ریزی برای خدمات دهی صورت بگیرد تا شرایط برگشت آن‌ها به منطقه قبلی سکونت خود فراهم شود.

وی ادامه داد: گروه دیگر افرادی هستند که مناطق حاشیه نشینی را به مقصد تخلف انتخاب می‌کنند، تعداد انگشت شماری وجود دارند که هدفمند و آگاهانه تخلف و اعمال مفسدانه انجام می‌دهند، باقی این افراد خلافکار به سبب ندانم ناآگاهی، آشفتگی شرایط فکری و روحی، بی سوادی، نبودن سطح فرهنگ، عدم آموزش‌ها به این گونه اعمال و رفتار‌های آسیب زا روی می‌آورند.

ظهوریان گفت: در مواجه با افراد متخلف حاشیه نشین نهاد‌ها و سازمان، مراکز دولتی و خصوصی باید ورود پیدا کنند و غربالگری صورت بگیرد و افراد متخلف و مفسده واقعی از میان افرادی که از روی عدم آموزش و آگاهی دست به این اعمال زده اند جدا شوند، در نهایت پس از تشخیص متخلف‌هایی که هدفمند به ایجاد ناامنی کمک می‌کنند باقی افراد دسته بندی و بر حسب نیازهایشان آموزش دهی شوند و در مکان‌هایی قانون‌مند زیر ذره بین با اشراف به مسائل آن‌ها اسکان داده شوند

وی یادآور شد: مسائل اقتصادی و فرهنگی افراد حاشیه نشین نیز به یکدیگر مرتبط و مکمل یکدیگر هستند، همچنین بحث اقتصادی و بحث اسکان سازی این افراد به همان میزان اهمییت دارد که بحث فرهنگی و آموزشی آن‌ها مهم است.

ظهوریان بیان کرد: در مواجه با افراد متخلف و بزهکار در مناطق حاشیه نشین نباید به یک شیوه یکسان برخورد کرد و هر یک از افراد با توجه به شرایط و دلایل مهاجرت قابل بررسی هستند و باید با برنامه ریزی اصولی برای هر یک از این افراد به نتیجه رسید.