فرهنگی که دیرینه گی اش به هزاره های دوم و سوم قبل از میلاد باز می گردد، حتی به گواه اسناد و مدارک حاصل از تحقیق پژوهشگران و یافته های باستان شناسان و مهمتر از آن مواریث فرهنگ معنوی گرانبهایی که در سینه مردمان این دیار می درخشد، دارای تاریخی کهن تر از آن نیز است.

آری این فرهنگ همانند گنجینه ای از بزرگ مردان و کی بانوان نیک اندیش، نیاکان و بزرگان پاک نهاد این قوم سینه به سینه از نسل های گذشته در یادها به امانت مانده و اگر در جایی ثبت و ضبط نشود، در این وانفسای فرهنگ و هویت سازی در تهاجم صنعت و ماشین، وب و اینستاگرام و ...، به فراموشی سپرده می شود.  

البته نا گفته نماند که اگر به درستی از این فضا استفاده شود خود ابزاری مفید است و می تواند در راستای اشاعه فرهنگ و صیانت از مواریث معنوی مفید باشد.

عادات، آیین ها و مناسک مختلفی در سیستان وبلوچستان وجود دارد که هر کدام دنیایی از سخن است و در جای جای این کهن مرز و بوم و در ایام و مناسبت های گوناگون اجرا می شود.

 اکنون که در آغازین روزهای مهربانترین ماه حضرت حق قرار داریم، در مهمانی بزرگ خداوند و ضیافت دل چه زیباست غبار از روح خود برافکنیم و به همین بهانه گوشه هایی از فرهنگ و میراث معنوی سیستان و بلوچستان را مرور کنیم تا شاید دریچه ای برای تحقیق بیشتر در این زمینه ها و معرفی هرچه بهتر این ارزش های ناب فرهنگی که هویت و شناسنامه ای ارزشمند است، باز شود.
 

اهمیت دین و مذهب در سیستان و بلوچستان

محمد علی ابراهیمی، پژوهشگر میراث فرهنگی در گفت و گو با خبرنگار ما بیان کرد: در تمامی جوامع خرده‌فرهنگ‌هایی وجود دارد که از نسلی به نسل دیگر انتقال‌ یافته و نشان از ماهیت و عظمت فرهنگی یک قوم دارد.

به گفته وی، موضوع اسلام، دین و مذهب در سیستان و بلوچستان از اهمیت به سزایی برخوردار است و یکی از عوامل مهم ایجاد، رشد و تکامل فرهنگ و وحدت در این استان یکتاپرستی، اسلام و اعتقاد راستین به خداوند منان و رسول مکرم اسلام (ص) و ائمه اطهار است.

ابراهیمی ادامه داد: یافته ها و گفته های پژوهشگران نشان می دهد، ساکنان این دیار اعتقاد به خداوندگار عالمیان داشتند و یکتاپرست بوده اند و به معاد وارزش های ناب انسانی معتقد بوده اند، با ورود اسلام به ایران، مردمان این دیار اسلام آوردند و پیروان راستینی بودند.

 وی اضافه کرد: نخستین شورش به خونخواهی حضرت امام حسین (ع) از مهمترین نشانه های اعتقاد به اسلام، پیامبر (ص) و حب اهل بیت (ع) در این دیار بوده و فراوانی تعداد اماکن مذهبی، مسجد و بقعه نیز از نشانه ها این اعتقاد است.

آیین های ویژه ماه ضیافت الهی

این کارشناس گفت: پس از تعیین زمان و شروع ماه مهمانی خداوند همانند سایر نقاط ایران در این خطه نیز ایین هایی مرسوم است که بخشی از میراث معنوی ارزشمند مردمان منطقه محسوب می شود. مردم این استان پهناور چند روز مانده به آغاز رمضان ماه ضیافت الهی با برپایی آیین های خاصی به پیشواز ماه مبارک می‌روند. 

وی با بیان این که سیستان و بلوچستان به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی، از جایگاه و ارزش والایی در میان شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور برخوردار است، افزود: تعمیر، غبارروبی مساجد، اهدای فرش به مکان های مذهبی، کمک به نیازمندان و دادن خیرات و تهیه انواع کلوچه و نان ها، لبنیات، شیرینی و خشکبار محلی از جمله برنامه‌ های پیش از آغاز ماه مبارک رمضان در سیستان و بلوچستان است.

ابراهیمی ادامه داد: افطاری به نیازمندان، سحرخوانی و رمضان‌ خوانی از دیگر آیین ها و آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در سیستان و بلوچستان بوده و از جمله ویژگی های فرهنگی استان که بین دو قوم زابلی و بلوچ اشتراکات زیادی دارد، همین آیین های ماه رمضان است.

وی بیان کرد: در این منطقه تعاون، همدلی و اتحاد در کارها به صورت جمعی و کمک به مستمندان در کنار احترام به ریش سفید و بزرگ قوم اهمیت بسیاری دارد، مراسماتی مثل اشر، مدد، بیجاری، دیدار با بیماران و کمک به مستمندان نمونه هایی از این سنت هاست.

به گفته این پژوهشگر، "مسلمو پو شو که سه استار بالی سر میشما اومده و وقت سحره باید سحرخونی کنو" (مسلمان از خواب بیدار شو سه ستاره آسمان بر بالای سر ما قرار گرفته و وقت سحر است باید سحرخوانی کنم)، "ورخیز ورخیزر که وقت سحر" یا "پاد آیت، پاد آیت" از جمله هایی است که در قدیم نیاکان ما به منظور اعلام سحر و آمادگی برای بیدار کردن همسایگان به کار می بردند.
 

مراسم رویت ماه مبارک رمضان 

وی اضافه کرد: نیمروز نصف النهار ایران بود و با توجه به وجود رصد خانه در سیستان در سالیان قبل با استفاده از علم نجوم و ستاره شناسی زمان سحر را تشخیص می دادند.

ابراهیمی افزود: در بلوچستان برای رویت ماه افراد خاص در هر روستا وجود داشتند که به "چمروک" معروف بودند، یعنی کسانی که چشمان روشن و تیزبینی دارند که اغلب شکارچیان آن روستا بودند، از دو روز قبل هنگام صبح قبل از طلوع آفتاب حلال ماه را در سمت شرق رصد می کردند.

وی گفت: چنانچه دو روز متوالی حلال را در هنگام صبح در شرق رویت نمی کردند، تقریبا مطمئن می شدند آن روز هنگام غروب حلال باریک ماه را در سمت غرب روی آسمان رویت خواهند کرد، به همین دلیل شب سی ام ماه شعبان از پله های مارپیچ مناره مسجد به سمت بالا حرکت و در بالای مناره خشتی مسجد که در اصطلاح محلی به آن "ٹول" می گفتند بالا رفته و به همراه دو یا سه نفر دیگر به عنوان شهود مشغول رصد حلال باریک ماه می شدند.

این کارشناس تصریح کرد: در قدیم بدون امکانات و دوربین بلکه فقط با چشمان تیزبین این شکارچیان ماه رصد می شد که اغلب هم موفق می شدند، پس از رویت ماه توسط یک یا چند نفر که در بلندی مستقر بودند از همانجا جار می زدند "آ ماه و آ ماه" یعنی آن ماه است و ماه را دیدیم در این هنگام سایر مردم در مسجد و در منازل خود نیز نگاه می کردند، چنانچه آنها هم ماه را می دیدند همین جمله را تکرار می کردند.

وی ادامه داد: اگر مردم خودشان موفق به دیدن ماه نمی شدند، بر اساس اعتمادی که به چمروک داشتند بلافاصله جار می زدند "آ ماه و آماه" و این آواز به صورت دسته جمعی از طرف تمام اهالی محل به مدت ۲ تا سه دقیقه در تمام روستا طنین انداز بود و مردم خوشحال که ماه مبارک رمضان را دیده اند. 

به گفته ابراهیمی، اولین اقدام پس از رویت ماه دعای "سری سلامتی جان وشی دل وشی په خیر په برکتی کنات" است که به زبان بلوچی خوانده می شود، به این معنی که خداوندا این ماه را برای ما به ماه صحت ماه سلامت ماه دلخوشی ها ماه روزی و برکت وماه رحمت تبدیل کن.

وی خاطرنشان کرد: پس از دعا مردم آذوقه و مایحتاج ماه رمضان را اگر از قبل آماده نکرده بودند، خرید می کردند تا غذای سحر به موقع پخت شود.

رمضونیکه؛ نماد عشق به رمضان 

پژوهشگر میراث فرهنگی با اشاره به برگزاری آیین رمضونیکه به عنوان نماد عشق به رمضان در این استان، بیان کرد: هر چند بسیاری اجرای مراسم رمضونیکه را که با خواندن اشعاری خاص توسط گروهی از ساکنان محله و روستا همراه بود ابتدای ماه مبارک رمضان می‌دانند که هر شب در محله‌ها اجرا می‌شد، اما آنچه می‌توان در این زمینه عنوان کرد و بیشتر عمومیت دارد اینکه رمضونیکه در شب‌های ۱۴ و ۱۵ ماه مبارک رمضان مصادف با ولادت کریم اهل‌ بیت حضرت اما حسن مجتبی (ع) اجرا می‌شود.