اینستکس؛ قول و قراری که رفته رفته تهی شد!/ تلاش نمایشی اتحادیه اروپا برای ماندن ایران در برجام

در سالگرد خروج آمریکا از برجام، شورای عالی امنیت ملی در بیانیه‌ای اعلام کرد که ایران برخی اقدامات خود در برجام را متوقف می‌کند و به کشورهای باقیمانده در توافق ۶۰ روز برای اجرای تعهدات خود به ویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی فرصت می‌دهد.

پس از اعلام ضرب الاجل دو ماهه ایران به کشورهای اروپایی، ظاهراً اروپا در یک دو راهی گیر کرد؛ آنچه که مشخص است اروپا از یک سو می‌خواهد تحریم‌های نفتی آمریکا را اجرا کند و از سوی دیگر نمی‌خواهد ایران به دلیل تأمین نشدن منافعش از برجام، از این توافق خارج شود.

در شرایطی که همه منتظر یک اقدام موثر از سوی اروپایی ها برای ماندن ایران رد برجام داشتند اما اظهارات برخی مقامات ایرانی حاکی از آن بود که توقع ایران در قبال اروپا آنچنان هم بالا نیست؛ در حقیقت اظهارات برخی مقامات ایرانی هم نشان می‌داد که شرط ایران برای ماندن در برجام، راه اندازی اینستکس از سوی اروپایی‌هاست!

در همین راستا سید کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی با اشاره به تصمیم ایران برای تعلیق مرحله‌ای تعهدات خود و در نظر گرفتن فرصت 60 روزه برای طرف‌های مقابل در توافق هسته‌ای برجام گفت: «فرصت خوبی برای اروپا است که با تسریع در اجرایی کردن اینستکس، کندی اقدام گذشته خود را جبران و از مرگ برجام جلوگیری کند.»

اینستکس؛ قول و قراری که رفته رفته آب رفت!

اینستکس ابتدایی تا حد زیادی با اینستکس فعلی متفاوت بود که شاید می توانست در عمل اقدام موثری از سمت اروپا تلقی شود؛ در حقیقت هدف از ایجاد سازوکار اینستکس که اروپا به ایران پیشنهاد داده بود، این بود که ایران بتواند نفت خود را بفروشد و بتواند هر کالاهایی، از جمله کالاهای تحریمی را وارد کند.

در همین راستا روزنامه وال استریت ژورنال، چند مقام اروپایی گفته‌ بودند که دولت‌های انگلیس، فرانسه و آلمان به ایران اعلام کردند که از طریق فعال کردن حساب‌های بانک مرکزی ایران در بانک‌های ملی این سه کشور اروپایی در حال ایجاد یک کانال مالی به منظور حفظ توافق هسته‌ای هستند.

همچنین مقامات درگیر در این رایزنی‌ها به وال‌استریت ژورنال گفته‌ بودند: گزینه فعال کردن حساب‌های جدید یا قدیمی بانک مرکزی ایران در بانک‌های اروپا یکی از چند گزینه‌ای است که دولت‌های انگلیس، فرانسه و آلمان به‌طور جدی در حال بررسی آن هستند، با این هدف که با فعال شدن این حساب‌های غیر دلاری، ایران راحت‌تر بتواند درآمدهای نفتی خود را (پس از وضع مجدد تحریم‌های آمریکا)  به کشور بازگرداند.

با این حال تبعیت اروپا از تحریم‌های نفتی آمریکا، کارآمدی این سازوکار را زیر سؤال می‌برد. به گفته وزیر نفت، از میان کشورهای اروپایی بعد از تحریم‌های آمریکا، تنها ترکیه نفت ایران را می‌خرد و کشورهای اروپایی صرفاً اظهار تأسف می‌کنند!

روز 16 بهمن ماه 1397 بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت در نشست خبری ضمن اعلام این موضوع که  "من جنگ تحمیلی را هم درک کردم، اما این جنگ (تحریم) سخت ‌تر است، اما ما مرد ایستادگی هستیم" گفت: بعد از تحریم  فقط کشور ترکیه است که از جمع کشورهای اروپایی از ما نفت می ‌خرد و اروپایی ‌ها به هیچ عنوان نفت از ایران برداشت نمی‌کنند با این که دو کشور اروپایی (یونان و ایتالیا) عملاً مجوز خرید نفت از ایران را دارند و ما بارها با آنها تماس گرفته ‌ایم اما جواب تماس ما را نمی‌ دهند.

ابراز تاسف اروپایی‌ها به جای راه اندازی اینستکس!

اروپایی ها نه تنها تلاشی برای کمک به ایران برای فروش نفت نکردند بلکه در شرایطی که برخی از کشورها به دنبال اخذ معافیت تحریمی از آمریکا بودند کشورهای اروپایی در همین حد هم تلاش نکردند! در چنین شرایطی بود که اتحادیه اروپا تنها با انتشار بیانیه‌ای از تحریم‌های نفتی و محدودیت‌های هسته‌ای جدید آمریکا علیه ایران ابراز تاسف کرد.

در حقیقت هنگامی که اروپایی ها از ایران نفتی نمی خرند عملاً با شروط جدید اروپا، پول نفتی هم در کار نخواهد بود که از طریق اینستکس وارد ایران شده یا بخواهند به وسیله آن کالاهای ضروری یا غیر ضروری برای ایران تهیه شود.

بر این اساس سازوکار اینستکس هیچ یک از اهداف مدنظر ایران را محقق نمی‌کند. زیرا از یک سو محدود به کالاهای غیر تحریمی آمریکاست! و از سوی دیگر چون اروپا اراده‌ای برای خرید نفت ایران ندارد و عملاً با تحریم‌های نفتی آمریکا همراهی می‌کند، دیگر ایجاد چنین سازوکاری معنایی نخواهد داشت. در واقع پول نفتی وجود ندارد که بتوان با آن از اروپا کالا خریداری کرد.

اما نکته جالب آنجاست که اروپا برای ایجاد همین سازوکار ناکارآمد هم، اولاً برای ایران پیش‌شرط گذاشته (اجرای همه عناصر برنامه اقدام از جمله پیوستن به CFT و پالرمو) و ثانیاً تلاش می‌کند با کانالیزه کردنِ تجارت ایران در این چارچوب، عملاً اهرم فشار جدیدی علیه ایران دست و پا کند!

بر این اساس در صورتی که اروپا نخواهد نفت ایران را بخرد، فلسفه ایجاد ابزار پشتیبان تجاری اروپا (اینستکس) به طور کلی زیر سؤال می‌رود.

تلاش اروپا برای بازی دادن کشورهای آسیایی با اینستکس

در چنین شرایطی اروپا برای حل مشکل خود ـ نه مشکل ایران ـ این بار تلاش کرد با ترغیب کشورهای دیگر به ویژه خریداران بزرگ نفت ایران همچون چین و هند برای ورود به اینستکس، این سازوکار را لااقل در محدوده کالاهای غیر تحریمی آمریکا کارآمد کند تا به این وسیله ایران را برای ماندن در برجام متقاعد کند.

حتی برخی کشورهای همسو با ایران همچون روسیه نیز از پیوستن به اینستکس استقبال کرده‌اند. همچنین به گفته مقامات اروپایی، هند تمایل به پیوستن به اینستکس دارد تا نفت ایران را بخرد.

روسیه هم از این مساله استقبال کرد تا جایی که ولادیمیر چیزوف، نماینده دائم روسیه در اتحادیه اروپا در گفت و گو با خبرگزاری اینترفاکس اعلام کرد روسیه در حال گفت و گو با کشورهای اروپایی برای همکاری در ساز و کار موسوم به «اینستکس» است.

اما در ادامه به ناکارآمدی آن پی برد و نماینده دائم روسیه در اتحادیه اروپا از مذاکراتی با مقامات بروکسل برای پیوستن مسکو به مکانیزم مالی «اینستکس» خبر داده و یادآور شد که اروپا در اجرای این طرح هنوز موفقیتی نداشته و با مشکلات زیادی مواجه است.

حاشیه هایی که اینستکس برای شرکای اقتصادی ایران به وجود می آورد

 پیوستن شرکای تجاری ایران به اینستکس می تواند تبعات زیادی برای کشور داشته باشد که کشور را با مشکلات زیادی مواجه کرده و روابط اقتصادی خارج از اینستکس کشور را نیز به حاشیه بکشاند.

کانالیزه شدنِ تجارت ایران به اینستکس تهدیدی بالقوه برای ایران به شمار می‌رود زیرا کشورهای اروپایی در خصومت با ایران، دست کمی از آمریکا ندارند و در آینده این امکان وجود دارد که این کشورها بخواهند از این طریق به ایران فشار بیاورند. به ویژه این که اروپایی‌ها هنوز در موضوعاتی مثل توان موشکی ایران و حضور منطقه‌ای ایران، با ما اختلاف نظر دارند.

کانالیزه شدن تجارت ایران به اینستکس با سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی هم منافات دارد. بر اساس قسمت 4 بند 10 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی (ابلاغ شده در سال 92) مقامات اقتصادی ایران باید برای حمایت هدفمند و همه جانبه از صادرات، پیوند‌های اقتصادی با کشورها به ویژه کشورهای منطقه را «تنوع» بخشند.

نکته مهم تر این است که محدودیت اینستکس به تجارت مشروع با ایران عملاً سبب ایجاد محدودیت در تجارت ایران با شرکای غیر اروپایی خود خواهد شد. در حال حاضر ایران با کشورهای آسیایی به راه حل های مشترک برای حل مشکلات اقتصادی بعد از تحریم رسیده است.

وابستگی هرچه بیشتر تجارت ایران به اینستکس سبب خواهد شد قدرت چانه زنی اروپا برای قبولاندنِ پیش‌شرط‌های خود برای راه اندازی اینستکس (که مهم‌ترین آنها اجرای همه عناصر برنامه اقدام FATF است) بیشتر شود و همین امر سبب خواهد شد تصمیم‌گیران کشور زیر بار تعهدات پالرمو و CFT بروند.

بنابراین ایران نباید از گسترش اینستکس به تجارت ایران با کشورهای دیگر استقبال کند و باید آن را محدود به تجارت با اروپا کند تا اروپا، چین و روسیه مجبور شوند برای نگه داشتن ایران در برجام هزینه بپردازد. حالا که اروپا اراده‌ای برای خرید نفت ایران ندارد، هیچ ضرورتی وجود ندارد که ایران برای حل مشکل فروش نفت خود به کشورهای غیر اروپایی، از سازوکار طراحی شده توسط اروپا استفاده کند بلکه ایران می‌تواند از پیمان‌های پولی دو جانبه یا هر راه‌حل مالی دیگری که مستقل از سازوکار اروپایی است برای این منظور استفاده کند.

اینستکس؛ قول و قراری که رفته رفته تهی شد!

اگرچه اینستکس در ابتدا و در شرایط تحریمی می توانست به نقطه امیدی برای ایران در جهت خروج از شرایط تحریمی و مقابله با جنگ تمام عیار اقتصادی باشد اما وضع شرط و شروط مختلف از سوی اتحادیه اروپا و بدعهدی های آنها باعث تهی شدن از ماهیت اصلی ان شده است.

در شرایطی که بیش از یک سال از تلاش اروپا برای برقراری کانال های مالی، spv  و اینستکس گذشته است اما به نظر می رسد اتحادیه اروپا برای ماندن ایران در برجام ابتدا اینستکس را از ماهیت اصلی تهی کرده و در ادامه به عنوان یک اهرم برای ماندن ایران در برجام و ادامه تعهدات برجامی خود استفاده می کند.