ویروس‌هایی خطرناک‌تر از کرونا

از طرفی به واسطه رعایت قرنطینه خانگی، مصرف رسانه ای مردم هم از فضای مجازی و هم رسانه های صوتی و تصویری موجود در کشور افزایش چشمگیری داشته است که با آغاز تعطیلات نوروزی، این روند سیر صعودی نیز پیدا خواهد کرد.

عملکرد رسانه های مختلف در ارائه اطلاعات مفید به جامعه در شرایط بحرانی دچار التهابات رسانه ای می شود و در حالی که در اکثر مواقع و شرایط باعث تنویر افکار و ارتقاء دانش مورد نیاز می گردد، اما گاهی نیز تناقضاتی فاحش و آشکار مشاهده می شود.

مثلاً در یک بخش خبری گزارشی تهیه می شود و به مردم می گوید اگر موی سر و محاسنتان بلند شده با رعایت اصول بهداشتی به آرایشگاه هایی که صندلی و تجهیزاتشان را ضدعفونی می کنند مراجعه کنید و هم زمان در کانال دیگری در یک موشن گرافی تولیدی به مردم هشدار می دهد که در شر ایط فعلی آرایشگاه نروید! و از این دست مسائل که این روزها مصادیق فراوانی دارد.

امروزه، حجم بالایی از تکنیک های عملیات روانی در فضای مجازی و رسانه ها توسط تولید کنندگان محتوا و اخبار به کار گرفته می شود. اصطلاحاً محتوای خبری مهندسی می شود و به شکل دلخواه تولید کننده در می آید و از طریق مجاری موجود و در دسترس جامعه هدف، به سرعت منتشر می شود.

این تکنیک ها که بر متن محتوا سوار می شوند لایه هایی را بر متن خبر می افزایند تا فکر و ذهن جامعه مخاطب را در راستای هدف مورد نظر خود، مدیریت نمایند. در انتها محصول نهایی در قالب پست یا کلیپ یا پادکست یا گزارش مستند یا ... از طریق کانال های ماهواره ای، شبکه های اجتماعی، کانال ها و گروه های اطلاع رسانی و خبری و ... به مصرف کننده نهایی یعنی مردم ختم می شوند.

بازه های زمانی فعالیت های هدفدار رسانه ای در دوران کرونایی به سه دسته عمده تقسیم می شوند؛

الف) پیدایش و شیوع ویروس در چین

ب) شیوع و همه گیر شدن ویروس در سایر کشور ها (کشف ویروس در قم)

ج) تحرکات ویروس در ایران (وضع موجود)

د) آینده ویروس کرونا (وقایع مبتنی بر آینده)

تکنیک‌های روانی

در این قسمت به مهمترین تکنیک های روانی رسانه ها و فضای مجازی در خصوص ویروس کرونا می پردازیم.

تکنیک شایعه:

دهخدا در تعریف لغوی شایعه می نویسد:

"شایعه خبری است که فاش شود، ولی صحت و نادرستی آن معلوم نباشد"  (لغتنامه دهخدا)

آلن بیرو می گوید: "پدیده شایعه، فرایندی است که از طریق آن اخباری پخش می شود، بدون آن که از کانال های رایج گذشته باشد."(خانی، 1363)

در زبان عربی، شایعه از ریشه شَیَعَ به معنی رواج یافتن و منتشر شدن، اخذ شده است. (مخلصی، 1363)

از نگاه دینی، شایعه به مجموعه ای از غیبت، بهتان، استهزاء و گاهی دشنام گفته می شود که تصدیق، سکوت یا عدم مقابله در مقابل شایعه، همراهی و شرکت در جرم و گناه کبیره محسوب می شود. (احزاب، آیه 60 و 61)

از زمان کشف ویروس در وُهان چین اخبار جهت داری در خصوص ابتلا و آمار مرگ و میر ناشی از ویروس کرونا به مسائل حساس کشور نظیر راهپیمایی 22 بهمن و انتخابات مجلس گره خورد. خط اصلی در آن زمان، نشر شایعه بود. رسانه های بیگانه اخبار متعددی را منعکس می کردند که بخش زیادی از آن ها تلفیق تکنیک های مختلف بود. گسترش شایعه زمینه های روانی را برای پذیرش خبر در مردم را تقویت و آماده سازی نمود. بنگاه های خبری، حجم زیادی از اخبار مربوط به ویروس کرونا را با محوریت کشف در چین، شیوع و جهانی شدن از ایران، در سرخط فعالیت های رسانه ای و خبری خود قرار دادند.

ب) تکنیک دروغ:

این تکنیک از قدیمی ترین تکنیک های عملیات روانی و به عنوان مادر تکنیک های عملیات روانی شناخته می شود. در تکنیک دروغ، پیام هایی را که واقعیت ندارند، در خشاب رسانه قرار داده و به سمت جامعه هدف، به صورت بی امان شلیک می کنند. گوبلز می گوید: "دروغ هر چه بزرگ تر باشد، باور پذیری آن برای مردم راحت تر است."(سلطانی فر، 1382) پس از زمینه سازی مناسب توسط تکنیک شایعه، جامعه آماده پذیرش اخبار مرتبط به ویروس کرونا شده و عطش لازم ایجاد شد. سرخط اصلی رسانه های بیگانه، با حفظ سرخط قبلی به مرحله جدیدی وارد شد. استفاده از نقطه زنی و تمرکز اذهان به نقطه و جمعیتی خاص! در این سرخط جدید اخباری منتشر شد نظیر: شیوع ویروس کرونا در ایران از شهر قم توسط یکی از طلاب پاکستانی جامعه المصطفی، سرعت شیوع ویروس کرونا در ایران به واسطه پروازهای مستقیم از فرودگاه قم به چین برای جابجایی طلاب دینی، شیوع ویروس کرونا از طریق پروازهای ایران و چین به واسطه ورود مسافران، تجار، گردشگران چینی به ایران و ...

تکنیک ارعاب:

در این تکنیک، کارشناسان عملیات روانی رسانه، ضمن تهدید و ترساندن جامعه هدف، به آن ها چنین القاء می کنند که خطرات و صدمات احتمالی و قطعی در مسیر راه آن ها قرار دارد. آن ها آینده ای تاریک و مبهم توأم با سختی و مرگ را برای جامعه هدف ترسیم می کنند و کشور را ناتوان از مقابله و پیشگیری با پدیده ای به نام ویروس کرونا!

از آنجایی که این ویروس ضربه اصلی و نهایی را به جان مردم می زند، لذا به صورت تصاعدی و با میزان بالایی از پذیرش، تکنیک ارعاب اثرگذاشته و ناآرامی های روانی را در جامعه توسعه می دهد. در تکنیک ارعاب، علاوه بر استفاده هدفمند از تکنیک های شایعه و دروغ، آمارها و تصاویری از میزان مرگ و میر مبتلایان به ویروس، قبرهای متعدد برای دفن متوفیان، وضعیت نابسمان بیمارستان ها و مراکز درمانی، کمبود تخت برای پذیرش بیماران، فقدان و نایاب شدن داروهای مورد نیاز برای استفاده مردم، خالی شدن داروخانه ها از ماسک، الکل، مواد ضدعفونی و ... به جامعه مخاطب ارائه می شود.

تکنیک فریب:

عبارت است از ارائه اطلاعات دروغین، جهت دار یا وارونه از وقایع یا نمایش گزینشی آن ها به مخاطبان. کارشناسان عملیات روانی رسانه، در این تکنیک، شنونده را در محیط روانی قرار می دهند که درک نادرستی از وقایع و مسائل داشته باشد. ویلیام شاپ (رئیس مرکز مطالعات رسانه های گروهی در نیویورک) نقش انگلیس و آمریکا را در فریب افکار جهانیان چنین توصیف می کند: پخش اخبار و اطلاعات نادرست و گمراه کننده، یک پدیده جدید نیست.

تا پایان قرن گذشته، انگلیسی ها استاد مسلم این کار بودند اما از زمان جنگ جهانی اول به تدریج این مقام به آمریکائی ها تعلق گرفت. (شیرازی، 1376) در ماجرای ویروس کرونا، حجم بسیار زیادی از اطلاعات و اخبار با استفاده از تکنیک فریب به صورت جهت دار و ناصحیح به مردم ارائه گردید.

تکنیک فریب علی رغم اینکه ماهیتی نظامی و امنیتی دارد، اما در عین حال یکی از پرکاربردترین تکنیک های روانی در رسانه و فضای مجازی می باشد.  یکی از عللی که باورپذیری اخبار طراحی شده توسط تکنیک فریب می شود، طراحی زنجیره ای انتشار اخبار مورد نظر می باشد. یعنی یک خبر ناصحیح توسط زنجیره ای از بنگاه ها و آژانس های خبری منتشر می گردد.

انتشار مکرر و متعدد یک خبر در پوشش تکنیک فریب از سوی چندین منبع مختلف، محتوای پیام را در بین جامعه مصرف کننده پیام باور پذیر می کند. یکی از موضوعاتی که به اثرگذاری بیشتر اخبار فریب کمک می کند، اظهار نظرهای کارشناسی نشده و عامیانه ای است که توسط مسئولین محلی، شهری و استانی و کشوری انجام و منتشر می گردد.

طراحان تکنیک فریب، روی موج اطلاعات نادرست موجود در مصاحبه ها و اظهارات مسئولین سوار شده و با تیتر قرار دادن مهمترین بخش آن، اطلاعات دیگر را در لایه های مختلف محتوا جاسازی نموده و منتشر می کنند. این روزها شاهد بودیم که از استاندار گرفته تا نماینده مجلس و شورای شهر های مختلف، نسبت به مصاحبه های کارشناسی نشده و ارائه آمارهای متناقض اقدام نمودند و مایه اصلی تکنیک فریب را برای رسانه های بیگانه فراهم نمودند.

تکنیک اهریمن سازی:

در تکنیک اهریمن سازی، طراحان عملیات روانی تلاش می کنند تا تنفر و دشمنی جمعیت مخاطب را نسبت به عقیده گروه خاص برانگیزانند به نحوی که جنبه های تاریک و منفی، برجسته تر به نظر آید. (محمدی نجم، 1384) 

جنس تکنیک اهریمن سازی، ترور روانی و نرم می باشد. این تکنیک بر پایه باورهای یک گروه نسبت به گروه دیگر توسعه و تکثیر می گردد. هر قدر تکنیک اهریمن سازی بهتر م حرفه ای تر طراحی گردد، اثرگذاری آن نیز بیشتر و موثرتر خواهد بود. رسانه های بیگانه به خصوص در روزهای اول خبری شدن ویروس کرونا، از این تکنیک برای ایجاد و معرفی یک چهره ترسناک از ایران به دنیا استفاده کرد.

از طرفی با توجه به کاربردهای چندگانه این تکنیک، شاهد تخریب چهره نیروهای انقلابی، نظامی و طلاب در کمک به مهار و ضدعفونی کردن محیط با استفاده از تجهیزات موجود در سازمان های مربوطه شان داشتند. مثلاً زمانی که نیروی انتظامی و سپاه از خودروهای مخصوص آب پاش که برای استفاده در شرایط بحران های اجتماعی شهری استفاده می کرد، به عنوان هدف تخریبی با تکنیک اهریمن سازی بسته های مختلف خبری تولید گردید و سعی کردند با تلفیق تصاویر مربوط به ناآرامی های آبان ماه، اثر مثبت اقدامات انجام گرفته را تحت الشعاع قرار دهند.   

تکنیک برچسب زدن:

بر اساس این تکنیک، رسانه ها واژه های مختلف را به صفات مثبت و منفی تبدیل می کنند و آن ها را به آحاد و یا نهادهای مختلف نسبت می دهند. گاهی هدف از این تکنیک این است که ایده، فکر و حتی اعتقادات گروهی محکوم گردد، بی آنکه استدلالی در محکومیت آن ها آورده شود.(مهرداد، 1380- با اندکی تغییر)

در بُعد جهانی شاهد سیاه نمایی رسانه های بیگانه علیه ایران در خصوص شیوع و آلوده سازی جهانی بودیم که دقیقاً از تکنیک برچسب زنی استفاده شده. حتی برای تحت الشعاع قراردادن احساسات و عواطف کشورهای همسایه و هم پیمان مثل لبنان، عراق و ترکیه عامل ورود کرونا به آن ها را مسافران ایرانی و ... عنوان نمودند.

در صحنه داخلی هم با تحریک رسانه های بیگانه سرخط هایی برای برچسب زنی تدارک دیده شد و محتواهایی بر بسترشبکه های اجتماعی منتشر شد. مقایسه آمار بیمارستان ها با امامزاده ها، تمسخر اعتقادات مبتنی بر کارساز بودن ادعیه و توسلات، تمرکز حملات بر شهرمذهبی قم و ... از جنس تکنیک برپسب زنی در خصوص ویروس کرونا بود.