«سوریه» بازاری جذاب برای «رونق تولید» ایران

محمد جواد ظریف در صدر هیاتی سیاسی و در ادامه مشورت‌ها و رایزنی‌های مستمر و منظم بین مقامات کشورمان و مقامات سوریه و ترکیه، چندی پیش به سوریه و پس از آن به ترکیه سفر کرد.

در این دور از مذاکرات، ظریف علاوه بر رایزنی و گفت وگو با مقامات عالی رتبه این کشور‌ها مهمترین موضوعات فی‌مابین در روابط دوجانبه، از جمله تفاهمات روسای جمهور دو کشور را پیگیری کرد.

وزیر امور خارجه کشورمان در این باره اعلام کرد: گفت وگو‌ها بین مقامات عالی ایران و سوریه جهت همکاری‌های دوجانبه، اقتصادی و سایر حوزه‌های مختلف همکاری بین ایران و سوریه شکل گرفته و نیاز به پیگیری دارد.

این رفت و آمد‌ها در حالی انجام می شود که مقامات کشورمان بر لزوم مشارکت ایران در برنامه بازسازی اقتصادی سوریه تاکید داشته‌اند، پیش از این نیز در جریان سفر اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهوری به سوریه چند سند و یادداشت تفاهم برای همکاری بین دو کشور به امضا رسیده است.

حال که جنگ سوریه عملا به پایان رسیده و به جز چند منطقه مورد منازعه، دیگر پرونده نظامی روی میز بحران ۸ ساله این کشور باقی نمانده است بازسازی سوریه به موضوع اصلی مذاکرات و تبادلات  اقتصادی بین دو کشور تبدیل شده است. جمهوری اسلامی ایران که از ابتدای جنگ داخلی سوریه، از بشار اسد و نیرو‌های دولت قانونی سوریه حمایت کرد، حال می‌خواهد در فرآیند بازسازی نیز نقش فعالی ایفا کند و از این فرصت برای «رونق تولید» کشور بهره جوید.

سوریه تا چه اندازه به بازسازی نیاز دارد؟

 بازسازی سوریه که کشورمان به دنبال ایفای نقش فعال در آن است، سوال‌های زیادی را بوجود می آورد که اولا اصولا برآورد مشخصی از این بازسازی وجود دارد؟! یا اینکه وضعیت شهر‌های مختلف سوریه که هر کدام به درجات مختلفی در این ۸ سال تخریب شده‌اند، چگونه است و از همه مهم‌تر، قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای که از بازیگران مهم بحران سوریه به شمار می‌روند، هریک چه نقشی در فرایند بازسازی این کشور خواهند داشت؟

به دنبال پاسخ به این سوالات و براساس گزارشی که چندی پیش از سوی سازمان ملل منتشر شد، هزینه بازسازی سوریه ۳۸۸ میلیارد دلار است. اگرچه بشار اسد، رئیس‌جمهور این کشور در دیدار با هیأت نمایندگان مجلس روسیه این رقم را ۴۱۰ میلیارد دلار اعلام کرده بود. به گفته بثینه شعبان مشاور رئیس‌جمهور سوریه، این کشور در اثر بحرانی که طی ۸ سال گذشته پشت سر گذاشته عملا به ۳۰ سال قبل بازگشته است. زیرساخت‌های اساسی همچون شبکه‌های آب و فاضلاب، نیروگاه‌های برق، بیمارستان‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، واحد‌های مسکونی و حتی در برخی نقاط چاه‌های نفت و گاز هم تخریب شده‌اند.

به گفته سازمان ملل، فرایند بازسازی سوریه در نهایت باید زمینه را برای بازگشت ۱۲ میلیون شهروند سوری به خانه‌هایشان فراهم کند؛ شهروندانی که نزدیک به ۱ میلیون از آن‌ها به اروپا پناه برده، نزدیک به ۸ میلیون در کشور‌های همسایه سوریه از جمله ترکیه، اردن و لبنان آواره شده و باقی‌مانده آن‌ها نیز به مناطق امن‌تر در داخل سوریه فرار کرده‌اند.

بازسازی سوریه فرصتی برای ایران؟
حسن روحانی رئیس جمهور کشورمان در ۴ آذرماه ۹۷ در گفتگو با همتای سوری خود بشار اسد با اشاره به همکاری چند ساله دو کشور گفت: «جمهوری اسلامی ایران آماده مشارکت فعال در روند بازسازی سوریه است.

تکرار و تاکید بر «آمادگی» جمهوری اسلامی برای مشارکت در بازسازی سوریه که اخیرا از رئیس جمهور و وزیر امور خارجه کشورمان و برخی فرماندهان سپاه زیاد شنیده شده این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند که زمینه بالفعل شدن این «آمادگی» چنان که تهران انتظارش را داشته آیا فراهم شده یا خیر؟

در پاسخ به این ابهامات باید گفت که پرونده‌های اقتصادی در آغاز عصر بازسازی سوریه به محملی تازه برای رقابت‌های پیدا و پنهان قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در سوریه تبدیل شده است؛ رقابت‌هایی که همچون سال‌های جنگ، شاهد صف‌کشی‌ها و محور‌های مختلف است، در این میان برخی بر این باورند که ایران از فرصت بازسازی سوریه، به خصوص پر رنگ شدن نقش روسیه و چین مغفول مانده است، بر اساس باور این افراد و بنا بر توافق صورت گرفته بین دولت‌های روسیه و سوریه، تا حدودی ایران و شرکت‌های ایرانی از فرایند بازسازی و سرمایه‌گذاری در این کشور کنار گذاشته شده‌اند و حتی در بخش‌های، کنسرسیومی بین دولت روسیه و سوریه تشکیل شده است و اگر ایران بخواهد در فرایند بازسازی سوریه شرکت کند، باید با روس‌ها وارد مذاکره شود.

این‌ گمانه‌زنی در حالی مطرح می‌شود که بشار اسد در گفت وگو با همتای ایرانی خود با قدردانی از همکاری‌های ایران در ۸ سال گذشته وعده داده بود که جمهوری اسلامی ایران در مرحله بازسازی سوریه نیز «بزرگترین شریک اقتصادی» این کشور خواهد بود. تاکنون هم  چندین قرار داد و تفاهم‌نامه برای احداث نیروگاه‌های برق در سوریه با طرف‌های ایرانی به امضاء رسیده، اما این مشارکت با آنچه انتظار می‌رفت قدری فاصله دارد.

چندی پیش نیز چین از برنامه‌های خود برای حضور نظامی در سوریه و مشارکت فعال در بازسازی این کشور پرده برداشت. با توجه به قدرت عظیم مالی و نفوذ چین، با ورود پکن به بازسازی سوریه جای جمهوری اسلامی ایران، که این روز‌ها با تحریم‌های نامشروع و یکجانبه آمریکا مواجه شده، تنگ‌تر از قبل می‌شود.

فعالیت ایران در سوریه در رقابت با روسیه و چین

ایران همانند مرحله جنگ داخلی سوریه از جمله نخستین کشور‌هایی بود که آمادگی خود را برای مشارکت در فرایند بازسازی سوریه اعلام کرد. براساس گزارش‌ها، ایران ۸ میلیارد دلار در این زمینه اختصاص داده و هدف اصلی ایران نیز در دست گرفتن شبکه ارتباطات و تلفن‌های همراه در سوریه است. این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌های ایران در سوریه محدود به این حوزه نمی‌شود چرا که پیش از جنگ داخلی این کشور ایران سرمایه‌گذاری‌های مهمی در حوزه نیروگاه‌های برق و همچنین صنایع خودرو در سوریه انجام داده بود.

جمهوری اسلامی ایران پیش از پایان جنگ، در زمینه بازسازی با هوشیاری، قرارداد‌هایی قابل توجهی با دولت سوریه منعقد کرد، در دی ماه ١٣٩٥ با دولت اسد پنج سند همکاری به امضا رسید. تفاهم نامه‌های امضا شده شامل ساخت یک نیروگاه برق در لاذقیه، بازسازی نیروگاه برق حرارتی در حلب و نیروگاه‌های برق حمص و دیرالزور، واگذاری اپراتور سوم تلفن همراه به ایران و استخراج فسفات از شرق سوریه، واگذاری ۵ هزار هکتار زمین به ایران برای توسعه کشاورزی و هزار هکتار برای ساخت نیروگاه نفت و گاز است، سرمایه گذاری در بخش بنادر سوریه هم جزو موارد این تفاهم نامه‌ها بوده است.

همچنین چندی پیش شرکت برق مپنا با مؤسسه تولید برق سوریه قرارداد احداث یک واحد نیروگاهی ٥٤٠ مگاواتی در لاذقیه امضا کرد. این قرارداد به ارزش ٤١١ میلیون یورو و شامل احداث یک نیروگاه سیکل ترکیبی و یک خط لوله انتقال گاز در بندر لاذقیه است.

همچنین در پی رایزنی‌های متعدد، ایران در تلاش است زمینه ورود بخش خصوصی هم به فعالیت‌های اقتصادی و به ویژه بازسازی سوریه را فراهم کند. وزیر مسکن سوریه در جریان نشست با هیئت اقتصادی ایران در ٢٤ مرداد ٩٧، اعلام کرد که بخش خصوصی ایران پروژه ساخت ٣٠ هزار واحد مسکونی در استان‌های دمشق، حلب و حمص را به دست خواهد گرفت.

علاوه بر این،  قرار است راه آهن شلمچه به بصره نیز تکمیل شود. با افتتاح این مسیر، راه آهن ایران به عراق و از آنجا به بندر لاذقیه متصل می‌شود. عراق و سوریه از طریق راه آهن ویژه حمل ونقل کالا مرتبط می‌شوند که مبدأ آن لاذقیه و پس از عبور از شهر حلب، به شهر موصل و بغداد، سپس به بندر ام القصر در نزدیکی خلیج فارس می‌رسد.

حضور نیرو‌های ایالات متحده در شمال شرق سوریه مانعی بر سر راه این هدف بود، اما با اعلام خروج نیرو‌های امریکا از سوریه، این هدف تحقق پذیر خواهد بود. ساخت این راه آهن، نقش ایران در بازسازی سوریه را پررنگترمی‌کند.

با این وجود و علیرغم امضای این همه قرارداد، مفاد بیشتر آن‌ها با گذشت یکی دو سال از امضای آن، هنوز عملیاتی نشده است. به عنوان نمونه، در پی توافق همکاری میان دو کشور در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات، در دی ماه ١٣٩٥ ایران امتیاز راه اندازی اپراتور سوم تلفن همراه سوریه را به ارزش ٣٠٠ میلیون دلار گرفته، اما این پروژه هنوز وارد مرحله اجرایی نشده است. قرارداد تأسیس یک بندر در شهر ساحلی بانیاس برای صادر کردن نفت و توافق برای تأسیس بانک مشترک به نام الامان هم هنوز جامه عمل نپوشیده است.

اخیرا هم رسانه‌ها از کاهش محصولات سایپا در سوریه از ٥٠-٦٠ خودر در روز پیش از جنگ به ٣-٤ خودرو خبر داده اند. دلیل این کاهش چشمگیر را که دشواری‌های پیش روی نقشه‌های اقتصادی ایران در سوریه را نمایان می‌سازد، دشواری نقل و انتقال قطعات به دلیل تحریم و هزینه بالای حمل و نقل و بیمه و رقابت با محصولات مشابه روسی می‌دانند. کارخانه تولید سایپا که ٨٠ درصد سهام آن به پراید ایران و ٢٠ درصد آن متعلق به سوریه است، در سال ٢٠٠٩ راه اندازی شد و در سال ٢٠١٦ پس از چند سال تعطیل دوباره فعالیت خود را از سر گرفت.

از سوی دیگر ایران تلاش دارد نقشی اساسی در بازسازی عمرانی مناطق جنوبی سوریه به‌ویژه استان «درعا» داشته باشد. همراهی گسترده دولت سوریه با سرمایه‌گذاری‌های ایران از جمله عواملی است که تهران را در سوریه بعد از جنگ نسبت به سایر کشور‌ها در موقعیت مناسبی قرار می‌دهد.

عقب‌نشینی کامل آمریکا و اجبار عربستان به تامین هزینه بازسازی سوریه

هر وعده‌ای که پیش از این توسط مقامات مختلف دولت آمریکا درباره مشارکت این کشور در روند بازسازی سوریه اعلام شده بود از سوی ترامپ مورد بازبینی قرار گرفته و نهایتا لغو شده است. آخرین این وعده‌ها مربوط به طرح حمایت ۳۰۰ میلیون دلاری آمریکا از بازسازی برخی شهر‌های شمالی سوریه است که رسما از سوی دولت ترامپ پس گرفته شد.

در همین زمینه چندی پیش دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا به فاصله چند روز بعد از اعلام تصمیم خروج نیرو‌های این کشور از سوریه در صفحه توییتر خود نوشت: «عربستان سعودی اکنون قبول کرده است تا به جای آمریکا پول مورد نیاز برای کمک به بازسازی سوریه را پرداخت کند. می‌بینید؟ جالب نیست وقتی کشور‌های بی‌اندازه ثروتمند به جای یک کشور با عظمت، یعنی آمریکا که ۵۰۰۰ مایل دورتر است، به بازسازی همسایه‌هایشان کمک می‌کنند؟ سپاس از عربستان سعودی».

در این میان عربستان از جمله کشور‌هایی است که با وجود سرمایه‌گذاری سنگین در جنگ سوریه، از سال ۲۰۱۵ و بعد از روی‌کار‌آمدن ملک‌سلمان به‌تدریج این بحران را ترک کرده و حمایت خود از معارضین را کاهش داد. اما حالا و در حالی‌که چندان تمایلی به مداخله در روند بازسازی سوریه ندارد به‌نظر می‌رسد ناچار است در نتیجه فشار‌های آمریکا بار دیگر در این کشور سرمایه‌گذاری کند. پیش از این وزیر خارجه عربستان در اظهارنظری عجیب گفته بود که قطر باید هزینه بازسازی سوریه را بدهد. اما بعد از بحران خاشقچی و همزمان با سفر پمپئو به ریاض وزارت خارجه عربستان اعلام کرد که این کشور ۱۰۰ میلیون دلار برای بازسازی رقه در اختیار ائتلاف بین‌المللی مبارزه با داعش قرار داده است. حالا بعد از توییت اخیر ترامپ به‌نظر می‌رسد عربستان بیش از این‌ها باید برای سوریه خرج کند، آن هم درحالی‌که قیمت نفت به‌شدت کاهش یافته و این کشور با کسری بودجه قابل توجهی مواجه است.

شرکت‌های اروپایی درگیر تحریم‌های اتحادیه اروپا

اروپا (به‌ویژه در سطح بخش خصوصی) برخلاف آمریکا و روسیه تمایل جدی به نقش‌آفرینی در بازسازی سوریه از خود نشان نداده و از قضا باز هم برخلاف دو کشور نامبرده، با موانع متعددی در این زمینه مواجه است. نخستین مانع تحریم‌هایی است که از سوی اتحادیه اروپا علیه سوریه وضع شده و راه را بر شرکت‌های اروپایی بسته است. از سوی دیگر به گفته شبکه الجزیره، دولت اسد تمایلی به نقش‌آفرینی اروپا در بازسازی کشور ندارد و بیشتر به شرق چشم دوخته است؛ موضعی که می‌توان آن را نوعی انتقام سیاسی ارزیابی کرد، اگرچه در نهایت و با توجه به وضعیت بحرانی سوریه نمی‌توان مانع دوم را دائمی تصور کرد.

پیش از این وزیر خارجه ایتالیا گفته بود: این اتحادیه تلاش دارد تا راهی میانه، از جمله تاسیس شرکت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری در سوریه پیدا کند.با این حال تاکنون، اروپا رسما تنها ۱۰ میلیون دلار، آن هم برای ترمیم و بازسازی کلیسا‌های تخریب‌شده در جنگ سوریه سرمایه‌گذاری کرده که بیشتر اقدامی تشریفاتی است.

در این میان کشورمان، بازسازی سوریه را فرصتی اقتصادی بر می‌شمرد که به دنبال آن می‌تواند موجبات رونق تولید و تعامل بیشتر با سوریه را فراهم کند، فرصتی که می‌تواند در سایه تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران  مغتنم به حساب آید.

چنانچه رحیم صفوی فرمانده پیشین سپاه پاسداران و مشاور عالی رهبری در این باره اعلام کرده که اسد آماده است در زمینه نفت، گاز و معادن فسفات سوریه قرارداد‌های را با ایران منعقد کند، او با اشاره به قرارداد ٤٩ ساله روسیه با دولت اسد که بر اساس آن هم پایگاه نظامی گرفتند و هم امتیاز اقتصادی و سیاسی، خواستار انعقاد قرارداد‌های طولانی مدت سیاسی و اقتصادی با دولت اسد شد.  در این شرایط از روسیه و چین به عنوان رقبای جدی ایران در بازار سوریه یاد می‌شود و باید تأکید کرد که ایران نباید چنین فرصتی را از دست دهد چراکه هر گونه غفلت باعث از دست دادن این بازار بزرگ و آماده خواهد شد.