نهضت خونین و جاودانه کربلا از مهمترین حوادث تاریخ اسلام به شمار می رود که ابعاد انقلاب حسینی، از زوایای گوناگون قابل بررسی است. در طول تاریخ، انقلاب های فراوانی به وقوع پیوسته و افراد بسیاری از خودگذشتگی و فداکاری کرده اند، اما با گذشت زمان، از یادها فاصله گرفته اند. ولی نهضت عاشورا با مرور زمان، پیوسته در دلهای مسلمانان، ماندگار شده است.

بدون شک، عقیله بنی هاشم، زینب کبری(س)، از جمله شخصیت های تأثیرگذار این نهضت عظیم است که در ماندگاری و جاودانی آن نقشی بیبدیل داشته، همان بانویی که از نوادر بانوان تاریخ اسلام است و در دامان پُرمهر فاطمه زهرا(س) و مولای متقیان تربیت یافته و درس زندگی آموخته است.

درباره حیات درخشان این بانوی قهرمان، تاکنون ده ها کتاب و مقاله نگارش یافته و تاریخ نگاران شیعه و سنّی هر کدام از دیدگاه خویش، به زندگانی و قهرمانی این بانوی بزرگ نگریسته و آن را مورد تحلیل و تجلیل قرار داده اند. گزارش حاضر به گوشه هایی از ویژگی های این بانوی گرامی، و نیز نقش شکوهمند ایشان در نهضت کربلا پرداخته است.

حجت الاسلام صدیقی در مورد شخصیت والای حضرت زینب می گوید: امیر المؤمنین(ع) گفتند: «کُنتَ مَعَ الآنبیاء سِرّاً وَ مَعَ خَاتَمِ الانبیاءِ سرّاً و علانیّهً» علی گفت: با همه‌ پیامبران همراهی کردم. علی(ع) آدم را بدرقه کرده است، علی(ع) نوح را از طوفان نجات داده است. علی(ع) بود که دریا را شکافت و موسی را نجات داد. این علی(ع) بود که عیسی را همراهی کرد. گفت: با همه‌ انبیاء در عالم سر بودم ولی با خاتم آن‌ها هم در باطن بودم، هم در ظاهر بودم. سراً و علناً.

اگر کربلا نبود، اگر نهضت امام حسین(ع) نبود، نامی از علی و دین خدا باقی نبود و اگر زینب(س) نبود کربلا نبود، نهضت امام حسین(ع) نبود

وی ادامه می دهد: حضرت زینب، زینت یک چنین شخصیت عالم‌گیر است. زین أب است. نمود امیر المؤمنین(ع)، نماد امیر المؤمنین(ع) بدون حضرت زینب سلام الله علیها نبود. اگر کربلا نبود، اگر نهضت امام حسین(ع) نبود، نامی از علی و دین خدا باقی نبود و اگر زینب(س) نبود کربلا نبود، نهضت امام حسین(ع) نبود. همه‌ این‌ها سر سفره‌ حضرت زینب سلام الله علیها امکان‌پذیر می‌شود. این بانو چه کسی است، چه سفره‌ای دارد همه‌ انبیاء و ائمّه علیهم السّلام سر سفره‌ حضرت زینب مهمان هستند.

وی در مورد تحمل مصیبت توسط حضرت عقیله بنی هاشم می گوید: «اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ حَمْدَ الشَّاکِرِینَ عَلَی مُصَابِهِم‏»، مگر انسان به مصیبت شکر می‌کند؟! نمی‌دانید که باطن این مصیبت چیست. این مصیبت نردبانی بود حضرت زینب داشت پرواز می‌کرد. او که به این‌جا وابسته نبود، این‌جا را مزاحم خود می‌دید. این قطع‌هایی که برای او پیش می‌آمد، این مصیبت‌هایی که برای او پیش می‌آمد، همه نور بود، او را به خدا می‌رساند. چون دارد او را به خدا نزدیک می‌کند لذّت می‌برد. «مَا رَأَیْنَا إِلا جَمیلاً»، ما خیلی زیبا دیدیم، هیچ کجا برای ما تلخی نداشت، همه جای آن برای ما شیرین بود. نفرمود: «مَا عَلِمنَا»، فرمود: «مَا رَأَیْنَا إِلا جَمیلاً».

این کارشناس دینی در مورد علم حضرت زینب(س) نیز می گوید: علم حضرت زینب سلام الله علیها علم کتابی نیست. حضرت زینب مفسّر بود، در کوفه تفسیر قرآن می‌گفت، آقا امیر المؤمنین(ع) آمدند صدا زدند: زینب من دیدم که سوره‌ مریم را داشتی تفسیر می‌کردی، تفسیر «کهیعص» را داشتی برای بانوان کوفه می‌گفتی. عرضه داشت بله. بعد امیر المؤمنین(ع) تأویل این را برای حضرت زینب سلام الله علیها گفت که کاف کربلا است. عین عطش است. برای این حروف مقطّعه آقا امیر المؤمنین(ع) تفسیر خاصّی برای حضرت زینب سلام الله علیها گفتند. امّا امام سجّاد علیه السّلام دم دروازه‌ کوفه پرده از یک حقیقت دیگری برداشت که اگر پدرش به او گفته است، تذکّر بود. در گنجینه‌ وجود عمّه‌ ایشان حضرت زینب سلام الله علیها همه‌ این‌ها وجود داشته است. علی دارد یادآوری می‌کند. معلّم او علی نیست، بالاتر از علی است. گفت: «یَا عَمَّهِ اسْکُتِی» آرام خاموش «أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَهٌ غَیْرُ مُعَلَّمَهٍ فَهِمَهٌ غَیْرُ مُفَهَّمَهٍ» عمّه‌ من چه افتخاری می‌کرد. «یَا عَمَّهِ» عمّه‌ من «اسْکُتِی» ساکت بشوید، خطبه‌ خود را ادامه ندهید. کار را بنا نیست در کوفه تمام کنید. شما مأموریت شام دارید. این‌جا بس کنید «أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَهٌ غَیْرُ مُعَلَّمَهٍ» شما عالمه هستید، ولی معلّم ندارید. معلّم شما خدا است. علم شما لدّنی است. اکتسابی نیست. «فَهِمَهٌ غَیْرُ مُفَهَّمَهٍ».

یکی از ویژگی‌های حضرت زینب(س) شباهت تام است از نظر سیما از نظر قد و بالا شبیه به خدیجه بود. از نظر بذل و بخشش شبیه به خدیجه بود

وی در مورد دیگر ویژگی های حضرت زینب(س) می گوید: یکی از ویژگی‌های حضرت زینب(س) شباهت تام است از نظر سیما از نظر قد و بالا شبیه به خدیجه بود. از نظر بذل و بخشش شبیه به خدیجه بود. خیلی شبیه به حضرت خدیجه سلام الله علیها بود. متشخّص بود، حضرت خدیجه سلام الله علیها در عرب رکن بود. زن بود ولی هیچ مردی شخصیت حضرت خدیجه را نداشت، خیلی شخصیت بارزی داشت. از حجاز تا شامات سرمایه‌ خدیجه بود، نام خدیجه بود اعتبار خدیجه بود و تمام گرفتارها، تمام آن‌ها ثروت خدیجه و مال حلال حضرت خدیجه سلام الله علیها بود. در این جهات شباهت حضرت زینب(س) به حضرت خدیجه شباهت تام بود. امّا در بعد حفاظت دین، در بعد دفاع از حریم ولایت حضرت زینب سلام الله علیها شبیه به مادر خود حضرت زهرا سلام الله علیها بود. لذا وسعت شخصیت بی‌بی عالم هم در باطن زین أب است، هم در ظاهر زین أب است. زینت حضرت امیر المؤمنین علیّ بن ابی‌طالب علیه الصّلاه و السّلام بود. از این جهت نام زینب را خدا انتخاب کرده است. پیامبر فرمود قبل از خدا در مورد نام این دختر من تصمیم نمی‌گیرم. یعنی کأنّه این کار او با ذات احدیّت است، حجاب ندارد، واسطه ندارد، خود خدا مستقیماً اشراف به وجود حضرت زینب سلام الله علیها است.

مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی در یکی از جلسات اخلاق خود در مورد آموزش حضرت زینب سلام الله علیها توسط باب مدینه علم می گوید: از بزرگوارانی که تالی تلو معصوم صلوات الله علیهم اجمعین هستند، کسانی هستند که در خدمت معصوم تلمذ کرده‌اند. حضرت اباالفضل سلام الله علیه و حضرت زینب سلام الله علیها زمان‌های زیادی نزد امیرالمؤمنین صلوات الله علیه درس خوانده‌اند. برای این‌که ما هم در مسائل دنیا مثل آن خانم سلام الله علیها صبور باشیم نیاز به استادی مانند امیرالمؤمنین صلوات الله علیه داریم. آن استعداد و چندین سال آموزش توسط حضرت و شرائطی مشابه آن روزگار مورد نیاز است تا شخصیتی مانند ایشان تربیت شود. مرحوم حاج آقا در پاسخ به این سوال که آیا الان هم می‌توان سلمان شد، فرمود: نه، زیرا نه استاد آن زمان وجود دارد و نه شرائط روزگار مانند شرائط آن زمان است.

وی ادامه می دهد: استادِ خانمْ زینب سلام الله علیها پدر بزرگوارش، یعنی باب مدینه‌ علم بود. صدوق علیه الرحمه می‌گوید: بعد از شهادت برادر بزرگوارش، امام چهارم صلوات الله علیه با توجه به شرائط، بیش از یک سال که آن خانم در قید حیات بود، نیابت خاص به عمه‌اش داده بود. این بزرگوار مثل امام معصوم در بین مردم سؤالات گوناگون را طبق واقع جواب می‌داد. برای انسان‌های متدین الهی با بصیرت، همان آینده‌ای که از چشم ما دور است، روشن است. این بزرگواران از آینده‌ خود و مصائبی که به وقوع خواهد پیوست، آگاه بودند. مرحوم آقاشیخ ذبیح الله محلاتی که از تاریخ‌نویس‌های بسیار خوب و متدین و خیلی قوی بود نسبت به حضرت زینب سلام الله علیها و روحی لها الفدا می‌نویسد: هنگامی که امیرالمؤمنین صلوات الله علیه می‌خواست این خانم را همسر عبدالله بن جعفر صلوات الله علیه قرار بدهد چند شرط معین فرمود. یکی از شرط‌ها این بود که عبدالله متعهد شود که اگر این خانم تصمیم گرفت با برادر خود مسافرت برود مانع نشود. نکته‌ دیگر این است که هر نمازی که این خانم می‌خواست بخواند قبل از نماز خدمت ابی‌عبدالله صلوات الله علیه مشرف می‌شد و نگاه به چهره‌ ایشان می‌کرد و برای قرب و نزدیکی به حق تعالی از این برادر نورانیت می‌گرفت. برادرزاده ایشان امام چهارم صلوات الله علیه فرمود: «عمتی اسکتی انت بحمدلله عالمة غیر معلّمه». شما نیازی به آموزش ندارید و همه چیز را می‌فهمید. زیرا همه چیز را از پدر گرفته‌اید. برادر بزرگوار ایشان حضرت اباالفضل سلام الله علیهما هم چنین بود.

وی می افزاید: ابی‌عبدالله صلوات الله علیه در جواب برادر خود، محمد حنفیه که چرا زنان و کودکان را همراه می‌برید، فرمود: جدم به من فرمود: «ان الله شاء ان یراهن سبایا». خواهرهای من و زن و بچه‌ام هم باید اسیر شوند. شب عاشورا حضرت به خواهر خود فرمود که بعد از شهادت من شما باید برنامه را اجرا کنید  و مردم را از حقایق آگاه کنید. دختر امیرالمؤمنین صلوات الله علیه تبلیغ را از صبح یازدهم در کربلا شروع کرد. ایشان هم خود را معرفی کرد و هم برادرش را معرفی کرد و هم دشمنانش را معرفی کرد.

موقع شهادت مادر، حضرت زینب علیهاالسلام پنج سال بیشتر ندارد، اما چنان از نظر معرفت و فهم و کمال در اوج است که راوی حدیث و خطبه مهم فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها است و ابن عباس و دیگران، خطبه فدکیه را از وجود مقدس حضرت زینب علیهاالسلام روایت کرده اند

محمدحسین رجبی دوانی نیز در مورد حضرت زینب گفت: بنا بر نقلی پنجم جمادی‌الاول سالروز ولادت خجسته بزرگ بانوی اسلام وجود مقدس حضرت زینب کبری سلام الله علیها است. در سال پنجم هجرت، آن وجود مقدس از تنها زوج معصوم عالمِ خلقت به دنیا آمد و مقامی بس رفیع دارد. نام آن حضرت بنا بر برخی از اقوال مانند نام مقدس برادران عظیم الشأنش از آسمان آمد و به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وحی شد که آن حضرت را زینب بنامند. 

وی ادامه داد: وجود مقدس حضرت زینب کبری سلام الله علیها دارای ویژگی های خاصی است، از جمله می توان گفت تنها شخصیتی است که هفت معصوم را درک کرده اند. یعنی وجود مقدس رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، امیرمومنان علیه السلام، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، امام حسن علیه‌السلام، امام حسین علیه السلام، امام سجاد سلام الله علیه و دوره کودکی امام باقر علیه السلام را و از محضر شش معصوم کسب فیض و معرفت کرده است.

وی افزود: حضرت زینب سلام الله علیها به خوبی در دامان مادر عظیم الشأنش وجود مقدس حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها سرور بانوان دو عالم پرورش یافت و از آن حضرت درس بزرگ ولایت و ولایت مداری و دفاع از ولایت را آموخت. 

وی ادامه داد: موقع شهادت مادر، حضرت زینب علیهاالسلام پنج سال بیشتر ندارد، اما چنان از نظر معرفت و فهم و کمال در اوج است که راوی حدیث و خطبه مهم فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها است و ابن عباس و دیگران، خطبه فدکیه را از وجود مقدس حضرت زینب علیهاالسلام روایت کرده اند.

رجبی دوانی گفت: آن حضرت به عنوان پیام رسان واقعه کربلا و تداوم بخش راه امام حسین علیه‌السلام شناخته می شود. به جرأت می توان گفت حضرت زینب علیهاالسلام اگر نبود و اگر اقدامات کوبنده حضرت زینب سلام‌الله‌علیها وجود نداشت، واقعه کربلا در حادثه روز عاشورا محو و دفن می شد و انعکاسی در سطح تاریخ و سرنوشت ملت ها پیدا نمی‌کرد. از این حیث حضرت زینب علیهاالسلام نقشی بسیار مهم در ارتباط با سعادت و هدایت جامعه اسلامی ایفا فرموده است.

حجت الاسلام حسین انصاریان نیز در مورد حضرت زینب(س) چنین می گوید: در واقعه کربلا افراد زیادی حماسه آفریدند تا این واقعه جانسوز از دایره کربلا خارج شده و تا روز قیامت به گوش جهانیان برسد. یکی از افراد والا مقام، حضرت زینب(س) بود. ایشان پس از واقعة عاشورا، مسئولیتِ سنگینِ ساماندهی اسرا را برعهده گرفت و با خطبه ای غرّاء در کاخ یزید، همگان را به یاد شجاعت و دلاوری پدر بزرگوارشان انداخت. با وجود آنکه شاهد کشته شدن حضرت سیّدالشهدا(ع) و اصحاب باوفایش بود، امّا چنان مقامی داشت که فرمود: «ما رأیتُ إلّا جمیلاً» در این میان صبر حضرت زینب(س) مهم ترین امتیاز ایشان نسبت به غیر معصومان است. وقتی حضرت زینب(س) پیکر آغشته به خون برادر را مشاهده کرد، به خداوند عرضه داشت که:  «أللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنَّا هَذا الْقُرْبان»؛ پروردگارا! این قربانی را از ما بپذیر.

وی ادامه می دهد: حضرت با این جمله نشان داد رضایت و تسلیم در برابر امر الهی برایش از هر چیز مهم تر است. یکی دیگر از جملات حضرت زینب(س) که نشان دهندة صبر بالای ایشان است، این جمله است که فرمودند: «الْحَمْدُ لِله الَّذِی حَکَمَ لِأَوْلِیَائِهِ بِالسَّعَادَة وَ خَتَمَ لِأَصْفِیَائِهِ بِالشَّهَادَة»؛ سپاس خدایی را که اولیای خویش را به سعادت رساند و پایان عمر برگزیدگان درگاه خود را شهادت قرار داد. به گونه ای که وقتی حضرت زینب(س) فرزندان خود را در کربلا از دست داد، از خیمه بیرون نیامد و این نشان می دهد روح این بانوی بزرگوار، چقدر باعظمت و هیبت بوده است.