جشن نوروز؛ گنجینه آیین های باستانی
 
محمد علی ابراهیمی، کارشناس مردم شناسی در گفت و گو با خبرنگار ما با اشاره به آیین مردم سیستان در روزهای پایانی سال بیان کرد: گردش دور کیهانی، دگرسانی فصل، واسپاری و دگردیسی در قاموس طبیعت برای جامعه ایرانی بسیار ارج داشت. در سرزمین ‌هایی مانند سیستان و بلوچستان که دارای تنوع اقلیمی و آب و هوایی هستند، گردش هر دور کیهانی و گذار طبیعت از کهنه به نو را یک روزگار نو یا نوروز می نامیدند و به شکرانه آن جشن می‌ گرفتند و این سرور با مجموعه ‌ای از رفتارهای آئینی همراه بود.
 
وی افزود: هم مردم سرزمین‌هایی که در حوزه فرهنگ نوروزی یا به‌ اصطلاح "جهان ایرانی" زندگی می‌کنند، نوروز را در آغاز بهار همراه با گذار طبیعت از ساحتی به ساحتی دیگر به یک دور کیهانی نوین جشن می‌گیرند که با واکنش‌هایی رمزگونه و نمادین، در کنش‌های فرهنگی، آئینی آن را نشان می دهند.
 

 
نوید آمدن بهار در سیستان
 
به گفته این کارشناس، نوروز گستره بزرگی دارد، در هر منطقه ای سال نو با یک پیش ‌درآمد طبیعی آغاز می‌شود، یعنی طبیعت به ‌گونه‌ای به انسان‌ ها آمدن سال نو را نوید می‌دهد این پیش ‌درآمدها گاهی همراه با وزش باد ملایمی بوده که آمدن بهار را مژده می‌دهد، گاهی حضور بلبل یا مرغان زیبایی است و در گوشه‌ای دیگر نیز گرم شدن زمین، ذوب شدن برف‌ها و آغاز شکوفه درخت‌ها، اما در سیستان حضور پرستوها (پَلپَلاسی)، وزش باد پنجک در بلوچستان نیز بهارگاه همراه با انواع آیین ها، آمدن نوروز را بشارت می‌دهند.
 
وی از فتیله روشن کردن به عنوان یکی از سنت های مردم این خطه در آستانه سال نو یاد و اضافه کرد: آن زمان ها مردم منطقه به کمک پنبه و چوب فتیله هایی به اندازه قد یک مداد می ساختند و پنبه را آغشته به روغن می کردند و در پشت بام ساختمان آتش می زدند که هم به تعبیر آنها شگون داشت و هم روشنایی و نور را استقبال و احترام می کردند.
 
ابراهیمی تصریح کرد: در حقیقت می توان گفت این فتیله ها به جای شمع های امروزی بود و به تعداد اعضای خانواده نیز درست می شد، بعضی یک شاخه خشکیده گز را به آن پنبه می پیچیدند، به روغن آغشته می کردند، آتش می زدند و در پشت بام ساختمان قرار می دادند.
 
آتش افروزی بر بام ها
 
وی گفت: درست شب نوروز بزرگ، مراسم آتش افروزی بر بام ها انجام می دادند که هم راهگشا باشد و هم به دور و نزدیک خبر دهند که سال نو می آید. این آتش افروزی بعد از آمدن اسلام نیز در میان ایرانیان معمول بوده است و چون مراسم به طور رسمی نخستین بار در شب چهارشنبه انجام شد، این رسم در شب چهارشنبه پای برجا ماند و چهارشنبه سوری یکی از جشن های جنبی نوروز شد.
 
وی با بیان این که کاسه شکستن از دیگر رسوم مردم این دیار است، افزود: سیستانی ها ۱۰ روز مانده به نوروز خانه تکانی و شستن اسباب را شروع می کنند و کلیه وسایل خانه را می شویند و تمیز می کنند. رفت و روب و شست و شو ریشه در باوری کهن دارد.
 
این پژوهشگر میراث فرهنگی افزود: در سپیده دم تحویل سال نو، بر اساس یک سنت قدیمی ایرانی و سیستانی کلیه ظروف سفالی که در عرض یک سال از آنها بهره برداری شده است، از کاسه و کوزه شکسته می شد و تکه پاره های آنها بر پشت بام جای می گرفت یا بالای بام می بردند و هم آنجا می شکستند.
 

 
رسم کاسه شکستن در سیستان
 
وی تصریح کرد: این کار تقدس داشت و معتقد بودند اگر این اقدام صورت نگیرد؛ ارواح پلید که درون آنها جای گرفته اند، خانواده و اعضای آنها را ناخوش و زرد روی می کنند. بعدها که ظروف مسی و رویی، چدن، نقره و طلا جای سفال را پر کردند، باز هم اوایل بهار چند کاسه و کوزه سفالی می خریدند و به همان ترتیب می شکستند و ارواح پلید را از خانواده خود دور می کردند.
 
ابراهیمی بیان کرد: در نوروز نمادها بسیار است، ماهی سرخ نمادی از آناهیتا، فرشته آب و باروری، سیب سرخ نمادی برای باروری و زایش، آینه، نان و شیر و پنیر و سبزی و نقل و شیرینی و آجیل نیز نمادی از داده‌های الهی بود.
 
وی اضافه کرد: در سیستان آیین های نوروزی در سه مرحله انجام می شود، نخستین آن قبل از رسیدن ایام نوروز، دوره جدایی و وداع مردم با سال کهنه و استقبال از آمدن سال نو و آمادگی برای گام نهادن به یک دور زمانی تازه در روزهای پایانی سال است، نوگشتن سال و تکرار نوبتی آفرینش را دسته ‌های پیام آور بهار و پیک‌های نوروزی با ترانه خوانی و دست‌ افشانی و بازی و نمایش ‌های آتش به مردم مژده می‌دهند و آنها را به استقبال نوروز برمی‌انگیزانند.
 
به گفته این کارشناس، پیشوازی از نوروز با خیزش جمعی مردم و پرداختن به پلشت زدایی و پاکسازی فضای زیست و راندن و نابود کردن دیوان و اهریمنانی که به باور عامه در سیاهی‌ها و آلودگی‌های سال کهنه در محیط زندگی لانه کرده‌اند، همراه است.
 

 
آداب ورود به جشن نوروز
 
وی ادامه داد: از دیگر مراسم زیبا و باشکوه نوروزی که از دوران کهن تا زمان ما باقی مانده و از پیش درآمدهای نوروز به شمار می آید، سبزه نوروزی است، در تمام مناطق ایران، سبزه های زیبا و سبز و خرمی در ظروف خاصی پیش از عید با آداب و مراقبت بسیار آماده و در زمان تحویل سال نو، بر سر سفره نوروزی گذاشته می شود و آن را تا روز سیزدهم فروردین، هم چنان تازه و باطراوت حفظ می کنند.
 
ابراهیمی اضافه کرد: تهیه و مصرف غذاها و شیرینی جات مخصوص عید نوروز که مهمترین آن ها سبزی پلو و ماهی سفید است از دیگر آداب ورود به جشن های نوروز است. این کنش‌ها در مجموعه رفتارهای فرهنگی جمعی تبلور و نمود می‌یابند.
 
به گفته وی، سفید و نقاشی کردن در و دیوار خانه، «خانه تکانی» یا غبارروبی از خانه و اسباب خانه، بیرون افکندن و کنار نهادن و نو کردن ظروف شکسته و جامه‌های ژنده، شستن و تطهیر اسباب و اشیای زندگی، آتش زدن خار و بوته و افروختن آتش در شب چهارشنبه سوری، گَندزدایی از محیط زیست، معطر کردن فضای خانه، رویاندن سبزه، یادآوری درگذشتگان با رفتن به گورستان‌ها و مانند آنها از جملۀ کنش‌های مربوط به آئین‌های مرحلۀ نخست، یعنی دور جدایی از سال کهنه هستند.
 
تهیه لباس نوروزی
 
با بیان این که خرید و پوشیدن لباس های جدید و آراستگی در آغاز نوروز برای ایرانیان اهمیت خاصی دارد، گفت: از گذشته های دور قبل از رسیدن نوروز کی بانوان سیستانی برای اعضای خانواده لباس عید را آماده می کردند، البته این مهم از دو طریق صورت می گرفت، یا توسط خود مادران تهیه می شد، یا سفارش می دادند که جُلاها (خیاطان محلی) تهیه کنند.
 
وی افزود: لباس نوروزی برای مردان سفید رنگ با ملزوماتی از جمله خُمکدوزی و سیاهدوزی، شانه و آیینه، لنگوته و باسکت، پولدان و...، برای بانوان، سُرمه دوزی، چارقَد سر، چِل تریز و ... بود.
 
ابراهیمی ادامه داد: نظافت منازل، شستن فرش وقالیچه و مَلکاری و سفیدکاری از مراسم خاص نوروزی نظافت عمومی و رفت و روب خانه هاست، در روستاهای سیستان ملکاری یعنی اندود ماسه و گچ دیوارهای خشتی و گلی از امور واجب نوروزی بود که حتما در ایام قبل از سال نو انجام می شد و نه تنها خانه های شخصی، بلکه بافت روستا را تماشایی و زیبا می کرد.
 

 
باد پلپلاسی (پرستو) و باد پَنجَکَه
 
این پژوهشگر گفت: نویدآوران نوروزی در سیستان پرواز پرندگان بر فراز دشت و هامون، همراه با وزش باد پنجکاست، حضور پرستوها پس از سرمای زمستان و چله در اوایل اسفند ماه نشانگر اعتدال هوا در سیستان است، پرستوها در اوایل زمستان سیستان را ترک و به نقاط گرمسیر کوچ می کنند و در اسفند هر سال به سیستان باز می گردند اما باد پنجکه که به پنجک کیخاگو نیز معروف است در فاصله ۲۴ تا ۲۸ اسفند می وزد و اصولاً یک روز بیشتر طول نمی کشد.