شهرهای مختلف ایران، آیین شب یلدا را بر اساس فرهنگ و جغرافیای خود برگزار می‌کنند که هر یک جذابیت‌های خاص خود را دارد؛ هرچند برخی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند و فقط یادی از آن‌ها باقی‌مانده است.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «قم فردا» واژه چله و همین‌طور یلدا در زبان فارسی گسترده و ریشه‌دار هستند. چله در فرهنگ مردم نواحی مختلف ایران ریشه دارد و تأثیرپذیری زندگی روزانه مردم به فصول مختلف سال را نشان می‌دهد. یلدا هم با باورهای مهری ارتباط تنگاتنگی دارد و اعتقاد دیرینه به زایش خورشید در شب انقلاب زمستانی را بازگو می‌کند.
 شهرهای مختلف ایران، آیین شب یلدا را بر اساس فرهنگ و جغرافیای خود برگزار می‌کنند که هر یک جذابیت‌های خاص خود را دارد؛ هرچند برخی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند و فقط یادی از آن‌ها باقی‌مانده است.


آجیل شب یلدا پای ثابت تنقلات تهرانی‌هاست که اهالی تهران قدیم به خواص میوه‌های خشک‌شده باور دارند؛ منطقه شمیران در حال حاضر به بخشی از تهران تبدیل شده است و از همین رو مراسم شب یلدا را تقریباً به یک‌شکل برگزار می‌کنند. شمیران نیز که به دلیل برخورداری از آب‌وهوای مناسب، رودخانه و قنات و باغ‌ها محصولات کشاورزی زیادی داشته که سیب شمیران نمونه بارز این محصولات و زینت‌بخش سفره یلدا می‌شد. در شمیران، باتوجه‌به بارش برف زیاد مردم برف دست‌نخورده را برمی‌داشتند و در کاسه همراه با شیره می‌خوردند. آش آلوچه، آش آلو، آش کوفته سماق و آش انار نه‌تنها از غذاهای زمستانی محسوب می‌شدند، بلکه در سفره شام یلدا نیز قرار می‌گرفتند.

 

 درگذشته مردم خراسان برای رفتن به شب‌نشینی یلدا، با خود چراغی می‌برند و به‌واسطه تعداد زیاد چراغ‌ها، به آن شب‌چراغ یا شب چراغانی می‌گفتند. از آیین‌های شب چله می‌توان به آماده‌کردن شیرینی کف، کف‌زنی یا کف بیخ که یک نوع شیرینی یا شربت سنتی منطقه قهستان است اشاره کرد. در این مراسم ریشه گیاه چوبک در آب خیسانده و چند بار جوشانده می‌شود؛ سپس مردان و جوانان فامیل آن را در ظرف بزرگ سفالی می‌ریزند و برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به شکل کف سفتی درآید. این کف را با شیره شکر مخلوط و با مغز گردو و پسته تزیین می‌کنند.
 

 اصفهانی‌های قدیم، زمستان را به دو بخش چله و چله‌کوچیکه تقسیم کرده بودند که چله از اول دی تا بهمن ادامه داشت. مردم در شب یلدا به خانه بزرگ‌ترها می‌رفتند شاهنامه می‌خوانند و به حافظ تفأل می‌زنند. تازه‌دامادها در این شب همراه با خانواده، هدیه‌ای را به خانه عروس می‌برند. آجیل شب یلدا که شامل کشمش، گردو، برگه گلابی، بادام، برگه زردآلو، قیسی، جوزقند و... می‌شود و میوه‌هایی همچون هندوانه، انار، سیب و گلابی در سفره یلدای اصفهانی‌ها معروف است. معمولاً در بازدیدها میزبان با چای و شربت از مهمانان پذیرایی می‌کند و اگر برف باریده باشد، با برف و شیره انگور نیز کام مهمانان را شیرین می‌کند. علاوه بر پلو ماهی، غذاهای محلی همچون دلمه، کوفته و... نیز شام شب یلدای اصفهانی‌هاست. در گلپایگان زمانی که مادربزرگ تنقلات شب یلدا را با تأخیر می‌آورد و کوچک‌ترها با خواندن شعر "هرکه نیارد شب‌چره، انبارشو موش بچره"، از مادربزرگ می‌خواهند که شب‌چره یا همان تنقلات شب یلدا را زودتر بیاورد.

 
 چیلله گِجه سی در ترکی به معنی شب یلداست که فرصت مناسبی برای دورهمی است. چیلله قارپیزی به معنی هندوانه شب یلدا نماد این شب محسوب می‌شود و طبق باور مردم آذربایجان غربی، کسانی که در این جشن هندوانه بخورند، از سرمای زمستان محافظت می‌شوند. پشمک، حلوا، هندوانه، خربزه، نقل‌های معروف آذربایجان غربی و... در سفره یلدای مردم این استان وجود دارد. هدایایی که شب یلدا به منزل نوعروس برده می‌شود موسوم به چیلله پایی یا چیلله لیک است که از رسم‌هایی جالبی است که هنوز هم در اغلب شهرستان‌های این استان به قوت خود باقی‌مانده است.

 
 در آذربایجان شرقی خانواده‌ها معمولاً در منزل یکی از بزرگان فامیل دور هم جمع می‌شود و ضمن خوردن غذاهای لذیذی مثل کوفته، خشیل و آش، میوه‌های سرخی همچون هندوانه و انار و همین‌طور مرکبات را نوش جان می‌کنند. خشکبارهایی چون کشمش، بادام، سنجد، گندم برشته با شاهدانه، لبو، حلوای گردو و... بخش‌های خوشمزه این دورهمی را تشکیل می‌دهند.


 کردستانی‌ها به شب یلدا "شه‌و زمسان" (شب زمستان) یا "شه‌و چله" (شب چله) می‌گویند. سنندجی‌ها به مناسبت شه‌و چله، خربزه‌های کوچکی را در تفاله سرکه می‌اندازند تا با فرارسیدن یلدا، "کالَک تورش" (خربزه ترش) داشته باشند که از مهم‌ترین خوراکی‌های این شب است. علاوه بر این، خوشه‌های انگور را از چند ماه قبل در سایه یا زیرزمین از سقف آویزان می‌کنند تا در این شب نوش جان کنند. دلمه برگ مو و کلم، دلمه‌فلفل سبز و بادمجان، روغن و کره محلی، دوغ، ماست و پیاز سایر اجزای سفره یلدا را تشکیل می‌دهند. مهمانان پس از شام، برش‌هایی از «کالَک ترش» میل می‌کنند تا با هضم‌شدن غذایشان بتوانند تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شه‌و چله را استفاده کنند.

 
 چله شو به زبان محلی مردم مازندران، شامل تدارکات خاصی مثل خانه‌تکانی، پاک‌کردن برنج و دانه‌کردن انار است که از چند روز قبل آغاز می‌شود و اهمیت این مراسم به حدی است که اگر خانواده‌ای تدارکی برای شام نداشته باشد، امری بدشگون به‌حساب می‌آید. مازنی‌ها برای شام یلدا، سبزی‌پلو با مرغ، ماهی یا اردک، فسنجان با اردک یا مرغ و نیز کوکوسبزی تدارک می‌بینند. انار، میوه، آجیل، تخم بوداده هندوانه و کدو، گندم برشته، کدوحلوایی پخته با دارچین و عسل، از خوراکی‌های این شب برای شب‌نشینی که از مهم‌ترین آداب شب یلدا در مازندران است.

 
 چله بزرگ یا شب یلدا در شیراز از اول دی تا ۱۰ بهمن ادامه دارد. شیرازی‌ها معتقدند که در شب چله امکان تغییر مزاج افراد وجود دارد؛ به‌این‌ترتیب که سردمزاج‌ها باید چیزهای گرم بخورند تا طبعشان برگردد و گرم‌مزاج‌ها باید خوراکی‌های سرد بخورند. به همین دلیل خوردن ارده و خرما، ارده‌شیره و رنگینک که همگی گرم هستند، در این شب رایج است. از رسوم دیگر شیرازی‌ها تهیه و خوردن آجیل شیرین که شامل قصبک، انجیر، نخودچی بدون نمک، توت خشک، کشمش، گردو، قیصی، مویز، مغز بادام، شکرپنیر، برنجک، خرک و برگه هلو است را می‌توان نام برد. تهیه هندوانه شب یلدا، تفأل به دیوان خواجه حافظ شیراز، شب‌زنده‌داری و طبخ کلم‌پلو به‌عنوان غذای ویژه شب یلدا سایر بخش‌های این شب بلند را تشکیل می‌دهند.

 
 شُوچله و شُو اول قاره در لرستان به همراه با آداب ویژه‌ای اجرا می‌شود. در این شب بزرگان خانواده و فامیل هدایایی به تازه‌عروس‌ها و دخترهای خانواده می‌دهند. در رسم چارشودُرکنی که مختص این شب بوده است، نوجوانان و جوانان با تاریکی هوا به پشت‌بام منزل همسایه‌شان می‌رفتند و شالی را آویزان می‌کردند و با خواندن "امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره" از صاحب آن خانه می‌خواستند که از تنقلات شب یلدا در شالشان بگذارد. از دیگر رسوم این شب می‌توان به متل‌گویی (قصه تعریف‌کردن) و شوهنومه خونی (شاهنامه‌خوانی) توسط بزرگان فامیل اشاره کرد و گندم، کنجد و شاهدانه (گندم شادونه)، نخودچی، کشمش، گندم شیره، بادام، پسته، گردو، آجیل مخصوص و انواع شیرینی‌های محلی را به‌عنوان تنقلات شب یلدا دانست.

 
 درگذشته مردم قزوین از چند روز قبل از یلدا به حدی نان می‌پختند که تا پایان زمستان احتیاجی به نان نداشتند. در مهمانی‌های شب یلدا در قزوین اغلب سبزی‌پلو با ماهی‌دودی خورده می‌شود و تنقلاتی نظیر کشمش، آجیل مشکل‌گشا، گردو، تخمه‌های هندوانه و آفتاب‌گردان و انجیر خشک و همچنین خوردن میوه‌های خشک و تازه و همین‌طور میوه‌های سرخ‌رنگ که شگون داشته و از زمستانی پربرکت حکایت دارند سرگرم می‌کنند. برخی خانواده‌ها شیرمال زنجبیلی می‌پزند و برخی آبگوشت درست می‌کنند و اقوام خود را برای شام دعوت می‌کنند.

 
 در خوزستان پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بر اساس سنتی دیرینه با تنقلات محلی و آجیل‌های شب یلدا پذیرای فرزندان خود هستند، شب چله با خوردن آجیل مخصوص، انار، هندوانه و سایر میوه‌ها و انواع شیرینی‌ها، خرما و لبو و آش برگزار می‌شود که هریک نشانه تندرستی، برکت، فراوانی و شادکامی هستند. شعرخوانی، شاهنامه‌خوانی و شکستن فندق از دیگر آیین‌های شب یلدا به‌حساب می‌آید. تفأل به حافظ و گفتن خاطره از جانب بزرگ‌ترها بین شهروندان آبادانی و خرمشهری رایج است.

 
 زمستان در گیلان قدیم، به سه بخش «چله بزرگ»، «چله کوچک» و «بهحوتی ماه» تقسیم می‌شد و مردم این خطه از ایران، اولین شب چله بزرگ و چله کوچک را گرامی می‌داشتند. در برخی مناطق گیلان اعتقاد بر این بود که باید ۴۰ نوع میوه برای شب یلدا وجود داشته باشد و باتوجه‌به قداست عدد هفت سعی می‌کردند حداقل هفت نوع میوه را تهیه کنند و به‌جای ۳۳ میوه دیگر، در یک‌کاسه ۳۳ دانه برنج می‌ریختند و سر سفره می‌گذاشتند. روز بعد این برنج را با برنج ناهار می‌پختند تا برکت خانه آن‌ها شود.
 گیلانی‌ها در شب چله بیشتر خوراک‌های دارای سبزی را میل می‌کنند که از آن جمله می‌توان به آشی‌ترش، ترش‌تره، کوکوسبزی، آش‌سبزی، سیرابیج، سیر قلیه و سبزی‌پلو با ماهی سفید اشاره کرد.

 
 در همدان از اول آذرماه با به دلیل وجود سرمایی شدید مردم چاره‌ای ندارند جز اینکه کرسی بگذارند حتی با وجود بخاری کرسی از واجبات است. انار و به هم از واجبات شب چله و کشمش، شانی، مویز، تخمه خربزه و هندوانه به‌عنوان آجیل شب چله روی کرسی گذاشته می‌شود. فرستادن شب چله‌ای یکی دیگر از رسوم شب چله است که برای تازه‌عروس عقدکرده می‌فرستند و شامل قوت خضر نبی، آجیل شور، مرغ، ماهی و یک قواره پارچه و شیرینی در یک خونچه می‌شود. خانواده عروس هم هدیه‌ای مانند پارچه پیراهنی و یک جعبه شیرینی برای داماد تهیه می‌کند.

 
 در کرمان چهاربیتو خوانی، فال نخود و حافظ خوانی از رسوم جالبی است که درگذشته وجود داشت و هنوز هم مرسوم است؛ از مهم‌ترین خوراکی‌های سفره یلدا در کرمان قوتو، کلمپه و کماچ، پسته، هندوانه و انارهای سیاه‌دانه است. علاوه بر این، آشی به نام اوماچو در شب یلدا تهیه و میل می‌شود.



انتهای پیام/