قم فردا گزارش می‌دهد؛
قالی قم، تار و پود هنر و ایمان
هنر قالیبافی در قم، تلفیقی از ذوق هنری و صبر بی‌پایان هنرمندانی است که گاه ماه‌ها و سال‌ها عمر خود را صرف خلق یک اثر می‌کنند.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «قم فردا» در دل کویر مرکزی ایران، شهری با ریشه‌های عمیق مذهبی و فرهنگی، هنری را در خود پرورش داده که آوازه‌اش از مرزهای جغرافیایی فراتر رفته است. قم، این شهر مقدس، نه‌تنها به‌عنوان پایتخت مذهبی ایران شناخته می‌شود، بلکه سال‌هاست مهد یکی از اصیل‌ترین هنرهای دستی ایران، یعنی قالیبافی است. قالی قم با نقش‌های ظریف، رنگ‌آمیزی بی‌نظیر و بافت منحصربه‌فرد، شناسنامه فرهنگی این خطه از ایران‌زمین محسوب می‌شود.
هنر قالیبافی در قم، تلفیقی از ذوق هنری و صبر بی‌پایان هنرمندانی است که گاه ماه‌ها و سال‌ها عمر خود را صرف خلق یک اثر می‌کنند. این هنر اصیل، تنها یک صنعت دستی نیست، بلکه روایتی است از تاریخ، فرهنگ و باورهای مردمان این دیار که در هر گره قالی نهفته است. قالی قم با طرح‌های لچک و ترنج، شکارگاه و درختی، بته‌جقه و محرابی، نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌ها و کاخ‌ها بوده، بلکه به‌عنوان یک کالای ارزشمند فرهنگی به بسیاری از کشورهای جهان صادر می‌شود.
اما امروز، این هنر اصیل با چالش‌های متعددی روبرو شده است. از یک سو، هجوم فرش‌های ماشینی و واردات بی‌رویه فرش‌های خارجی، بازار این محصول هنری را تحت‌تأثیر قرار داده و از سوی دیگر، کم رغبتی نسل جوان به یادگیری این حرفه پرزحمت، آینده قالیبافی در قم را با ابهام مواجه ساخته است.
چالش‌ها و سختی‌های قالیبافی
سکینه یاری پیشکسوت و استادکار قالیبافی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی قم فردا با اشاره به چگونگی ورود به حرفه قالیبافی و سابقه این هنر در قم اظهار داشت: من از هشت سالگی نزد مادرم که او هم قالیباف بود، این کار را یاد گرفتم. در آن زمان، قالیبافی در قم رونق زیادی داشت و تقریباً در هر خانه‌ای یک دار قالی برپا بود. قالی قم از قدیم به دلیل ظرافت و کیفیت بالا معروف بود. ما از پشم مرغوب و رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردیم. طرح‌های قدیمی قم بیشتر ذهنی‌باف بودند و هر استادکار سبک خاص خودش را داشت.
وی با اشاره به بزرگ‌ترین چالش‌های پیشروی قالیبافی در قم گفت: متأسفانه امروز مواد اولیه مرغوب گران شده و خریداران هم حاضر نیستند بهای واقعی زحمت ما را بپردازند. جوان‌ها هم رغبتی به این کار نشان نمی‌دهند، چون قالیبافی کاری پرزحمت و کم‌درآمد است. از طرفی، فرش‌های ماشینی که تقلید ناقصی از طرح‌های دستباف هستند، بازار را اشباع کرده‌اند. بسیاری از کارگاه‌های قدیمی یا تعطیل شده‌اند یا با حداقل نیرو کار می‌کنند.
پیشکسوت و استادکار قالیبافی با اشاره به تفاوت بین قالی قدیم قم و قالی امروز بیان داشت: در گذشته، قالیبافی یک هنر بود، اما امروز بیشتر به یک شغل نگاه می‌شود. قبلاً یک قالی ممکن بود دو سه سال بسته به‌اندازه و طرح آن طول بکشد، اما حالا عجله دارند که قالی زودتر تمام شود تا به فروش برسد. رنگ‌های شیمیایی هم جای رنگ‌های طبیعی را گرفته‌اند که البته بعضی‌ها مرغوب هستند، اما آن گرمی رنگ‌های گیاهی را ندارند.
وی با اشاره به آینده قالیبافی در قم گفت: اگر حمایت نشود، ممکن است تا چند دهه دیگر فقط نامی از قالی قم باقی بماند. نیاز به آموزش جوان‌ها، تأمین مواد اولیه با قیمت مناسب و بازاریابی صحیح داریم. متأسفانه بعضی از طرح‌های قدیمی در حال فراموشی هستند، چون کسی نیست که آنها را ادامه دهد. امیدوارم مسئولان به فکر باشند، چون قالی قم فقط یک کالا نیست، بخشی از هویت ماست.
تاریخچه و ویژگی‌های هنر قالیبافی در قم
قالیبافی در قم سابقه‌ای چندصدساله دارد، اما رونق اصلی آن به دوران قاجار بازمی‌گردد. در آن دوره، با مهاجرت برخی از هنرمندان قالیباف از شهرهایی مانند کاشان به قم، این هنر در شهر توسعه یافت. قالی قم به‌تدریج سبک خاص خود را پیدا کرد که ترکیبی از ظرافت قالی کاشان و نقش‌های منحصربه‌فرد بود.
یکی از ویژگی‌های بارز قالی قم، استفاده از پشم مرغوب و رنگ‌های باثبات است. قالیبافان قم در گذشته از رنگ‌های گیاهی مانند روناس، اسپرک، پوست گردو و برگ مو استفاده می‌کردند که به قالی جلوه‌ای خاص می‌داد. گره قالی قم معمولاً فارسی (نامتقارن) است و در هر اینچ مربع بین ۵۰ تا ۱۰۰ گره بسته می‌شود که نشان‌دهنده ظرافت کار است.
طرح‌های سنتی قالی قم شامل موارد زیر است:
- طرح محرابی: که نشان‌دهنده هویت مذهبی شهر است.
- طرح لچک و ترنج: با نقوش اسلیمی و ختایی.
- طرح درختی: با تصویر درختان و پرندگان که نمادی از بهشت هستند.
- طرح شکارگاه: که صحنه‌های شکار را به تصویر می‌کشد.
در دوران پهلوی، قالی قم به اوج شهرت خود رسید و به کشورهای اروپایی و آمریکا صادر شد. بسیاری از مجموعه‌داران خارجی، قالی قم را به دلیل طراحی منحصربه‌فرد و دوام بالا می‌خریدند.
توانمندی‌های قالیبافان قم
مریم موسوی پژوهشگر هنرهای سنتی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی قم فردا با اشاره به جایگاه قالی قم در میان دیگر قالی‌های ایرانی اظهار داشت: قالی قم به دلیل ظرافت و تنوع طرح، همواره در زمره بهترین قالی‌های ایران قرار داشته است. برخلاف قالی‌های بعضی مناطق که بیشتر جنبه کاربردی دارند، قالی قم همیشه یک اثر هنری محسوب می‌شده است. حتی در موزه‌های معتبر جهان مانند موزه لوور و متروپولیتن، نمونه‌هایی از قالی قم وجود دارد.
وی با اشاره به اهمیت فرهنگی قالیبافی در قم گفت: قالی قم فقط یک فرش نیست، بلکه یک رسانه فرهنگی است که باورها، اسطوره‌ها و زیبایی‌شناسی مردم این منطقه را منتقل می‌کند. بسیاری از طرح‌های قالی قم الهام‌گرفته از معماری مساجد، آیات قرآنی و مفاهیم عرفانی است. این هنر می‌تواند به‌عنوان یک ابزار دیپلماسی فرهنگی عمل کند و تصویر درخشانی از هنر ایرانی ارائه دهد.
پژوهشگر هنرهای سنتی با اشاره به اینکه قالیبافی در قم می‌تواند به یک صنعت پربازده تبدیل شود، بیان داشت: قطعاً این امکان وجود دارد، اما نیاز به نوسازی دارد. باید فناوری‌های جدید را با حفظ اصالت ترکیب کنیم. مثلاً می‌توان از طراحی کامپیوتری برای طرح‌ها استفاده کرد، اما بافت باید دستی باقی بماند. همچنین، بازاریابی بین‌المللی و معرفی صحیح این محصول به جهان ضروری است.
وی با اشاره به راهکارهای احیای قالیبافی در قم گفت: اولاً باید آموزش قالیبافی در مدارس و دانشگاه‌ها جدی گرفته شود. ثانیاً، ایجاد تعاونی‌های قالیبافی می‌تواند به تأمین مواد اولیه و بازاریابی کمک کند. همچنین، برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی و دریافت نشان‌های جغرافیایی برای قالی قم می‌تواند به شناسایی بهتر آن در جهان کمک کند.
آینده قالی قم؛ بین فراموشی و احیا
هنر قالیبافی در قم امروز بر سر یک دوراهی تاریخی قرار دارد. از یک سو، بی‌مهری زمانه، تغییر ذائقه مصرف‌کنندگان و مشکلات اقتصادی، این هنر اصیل را به سمت فراموشی می‌کشاند و از سوی دیگر، ظرفیت‌های بی‌نظیر فرهنگی و اقتصادی آن می‌تواند زمینه‌ساز احیای دوباره این صنعت باشد.
قم به‌عنوان یک شهر مذهبی و فرهنگی، می‌تواند از هنر قالیبافی به‌عنوان یک نماد هویتی استفاده کند. احیای کارگاه‌های آموزشی، حمایت از استادکاران قدیمی، ثبت بین‌المللی طرح‌های اصیل و استفاده از ابزارهای دیجیتال برای معرفی این هنر، می‌تواند قالی قم را از خطر انقراض نجات دهد.
در پایان باید گفت که قالی قم فقط یک کالای اقتصادی نیست، بلکه بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی این شهر است که حفظ آن به عهده همه ماست. همان‌طور که هر گره قالی با صبر و ظرافت زده می‌شود، نجات این هنر نیز نیازمند صبر، برنامه‌ریزی و عزم ملی است. امید است با تلاش دست‌اندرکاران و علاقه‌مندان به هنرهای سنتی، قالی قم همچنان به‌عنوان نمادی از هنر و اصالت ایرانی در جهان بدرخشد.
خبرنگار: محمدعلی رجبی
انتهای خبر/150
هنر قالیبافی در قم، تلفیقی از ذوق هنری و صبر بی‌پایان هنرمندانی است که گاه ماه‌ها و سال‌ها عمر خود را صرف خلق یک اثر می‌کنند. این هنر اصیل، تنها یک صنعت دستی نیست، بلکه روایتی است از تاریخ، فرهنگ و باورهای مردمان این دیار که در هر گره قالی نهفته است. قالی قم با طرح‌های لچک و ترنج، شکارگاه و درختی، بته‌جقه و محرابی، نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌ها و کاخ‌ها بوده، بلکه به‌عنوان یک کالای ارزشمند فرهنگی به بسیاری از کشورهای جهان صادر می‌شود.
اما امروز، این هنر اصیل با چالش‌های متعددی روبرو شده است. از یک سو، هجوم فرش‌های ماشینی و واردات بی‌رویه فرش‌های خارجی، بازار این محصول هنری را تحت‌تأثیر قرار داده و از سوی دیگر، کم رغبتی نسل جوان به یادگیری این حرفه پرزحمت، آینده قالیبافی در قم را با ابهام مواجه ساخته است.
چالش‌ها و سختی‌های قالیبافی
سکینه یاری پیشکسوت و استادکار قالیبافی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی قم فردا با اشاره به چگونگی ورود به حرفه قالیبافی و سابقه این هنر در قم اظهار داشت: من از هشت سالگی نزد مادرم که او هم قالیباف بود، این کار را یاد گرفتم. در آن زمان، قالیبافی در قم رونق زیادی داشت و تقریباً در هر خانه‌ای یک دار قالی برپا بود. قالی قم از قدیم به دلیل ظرافت و کیفیت بالا معروف بود. ما از پشم مرغوب و رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردیم. طرح‌های قدیمی قم بیشتر ذهنی‌باف بودند و هر استادکار سبک خاص خودش را داشت.
وی با اشاره به بزرگ‌ترین چالش‌های پیشروی قالیبافی در قم گفت: متأسفانه امروز مواد اولیه مرغوب گران شده و خریداران هم حاضر نیستند بهای واقعی زحمت ما را بپردازند. جوان‌ها هم رغبتی به این کار نشان نمی‌دهند، چون قالیبافی کاری پرزحمت و کم‌درآمد است. از طرفی، فرش‌های ماشینی که تقلید ناقصی از طرح‌های دستباف هستند، بازار را اشباع کرده‌اند. بسیاری از کارگاه‌های قدیمی یا تعطیل شده‌اند یا با حداقل نیرو کار می‌کنند.
پیشکسوت و استادکار قالیبافی با اشاره به تفاوت بین قالی قدیم قم و قالی امروز بیان داشت: در گذشته، قالیبافی یک هنر بود، اما امروز بیشتر به یک شغل نگاه می‌شود. قبلاً یک قالی ممکن بود دو سه سال بسته به‌اندازه و طرح آن طول بکشد، اما حالا عجله دارند که قالی زودتر تمام شود تا به فروش برسد. رنگ‌های شیمیایی هم جای رنگ‌های طبیعی را گرفته‌اند که البته بعضی‌ها مرغوب هستند، اما آن گرمی رنگ‌های گیاهی را ندارند.
وی با اشاره به آینده قالیبافی در قم گفت: اگر حمایت نشود، ممکن است تا چند دهه دیگر فقط نامی از قالی قم باقی بماند. نیاز به آموزش جوان‌ها، تأمین مواد اولیه با قیمت مناسب و بازاریابی صحیح داریم. متأسفانه بعضی از طرح‌های قدیمی در حال فراموشی هستند، چون کسی نیست که آنها را ادامه دهد. امیدوارم مسئولان به فکر باشند، چون قالی قم فقط یک کالا نیست، بخشی از هویت ماست.
تاریخچه و ویژگی‌های هنر قالیبافی در قم
قالیبافی در قم سابقه‌ای چندصدساله دارد، اما رونق اصلی آن به دوران قاجار بازمی‌گردد. در آن دوره، با مهاجرت برخی از هنرمندان قالیباف از شهرهایی مانند کاشان به قم، این هنر در شهر توسعه یافت. قالی قم به‌تدریج سبک خاص خود را پیدا کرد که ترکیبی از ظرافت قالی کاشان و نقش‌های منحصربه‌فرد بود.
یکی از ویژگی‌های بارز قالی قم، استفاده از پشم مرغوب و رنگ‌های باثبات است. قالیبافان قم در گذشته از رنگ‌های گیاهی مانند روناس، اسپرک، پوست گردو و برگ مو استفاده می‌کردند که به قالی جلوه‌ای خاص می‌داد. گره قالی قم معمولاً فارسی (نامتقارن) است و در هر اینچ مربع بین ۵۰ تا ۱۰۰ گره بسته می‌شود که نشان‌دهنده ظرافت کار است.
طرح‌های سنتی قالی قم شامل موارد زیر است:
- طرح محرابی: که نشان‌دهنده هویت مذهبی شهر است.
- طرح لچک و ترنج: با نقوش اسلیمی و ختایی.
- طرح درختی: با تصویر درختان و پرندگان که نمادی از بهشت هستند.
- طرح شکارگاه: که صحنه‌های شکار را به تصویر می‌کشد.
در دوران پهلوی، قالی قم به اوج شهرت خود رسید و به کشورهای اروپایی و آمریکا صادر شد. بسیاری از مجموعه‌داران خارجی، قالی قم را به دلیل طراحی منحصربه‌فرد و دوام بالا می‌خریدند.
توانمندی‌های قالیبافان قم
مریم موسوی پژوهشگر هنرهای سنتی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی قم فردا با اشاره به جایگاه قالی قم در میان دیگر قالی‌های ایرانی اظهار داشت: قالی قم به دلیل ظرافت و تنوع طرح، همواره در زمره بهترین قالی‌های ایران قرار داشته است. برخلاف قالی‌های بعضی مناطق که بیشتر جنبه کاربردی دارند، قالی قم همیشه یک اثر هنری محسوب می‌شده است. حتی در موزه‌های معتبر جهان مانند موزه لوور و متروپولیتن، نمونه‌هایی از قالی قم وجود دارد.
وی با اشاره به اهمیت فرهنگی قالیبافی در قم گفت: قالی قم فقط یک فرش نیست، بلکه یک رسانه فرهنگی است که باورها، اسطوره‌ها و زیبایی‌شناسی مردم این منطقه را منتقل می‌کند. بسیاری از طرح‌های قالی قم الهام‌گرفته از معماری مساجد، آیات قرآنی و مفاهیم عرفانی است. این هنر می‌تواند به‌عنوان یک ابزار دیپلماسی فرهنگی عمل کند و تصویر درخشانی از هنر ایرانی ارائه دهد.
پژوهشگر هنرهای سنتی با اشاره به اینکه قالیبافی در قم می‌تواند به یک صنعت پربازده تبدیل شود، بیان داشت: قطعاً این امکان وجود دارد، اما نیاز به نوسازی دارد. باید فناوری‌های جدید را با حفظ اصالت ترکیب کنیم. مثلاً می‌توان از طراحی کامپیوتری برای طرح‌ها استفاده کرد، اما بافت باید دستی باقی بماند. همچنین، بازاریابی بین‌المللی و معرفی صحیح این محصول به جهان ضروری است.
وی با اشاره به راهکارهای احیای قالیبافی در قم گفت: اولاً باید آموزش قالیبافی در مدارس و دانشگاه‌ها جدی گرفته شود. ثانیاً، ایجاد تعاونی‌های قالیبافی می‌تواند به تأمین مواد اولیه و بازاریابی کمک کند. همچنین، برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی و دریافت نشان‌های جغرافیایی برای قالی قم می‌تواند به شناسایی بهتر آن در جهان کمک کند.
آینده قالی قم؛ بین فراموشی و احیا
هنر قالیبافی در قم امروز بر سر یک دوراهی تاریخی قرار دارد. از یک سو، بی‌مهری زمانه، تغییر ذائقه مصرف‌کنندگان و مشکلات اقتصادی، این هنر اصیل را به سمت فراموشی می‌کشاند و از سوی دیگر، ظرفیت‌های بی‌نظیر فرهنگی و اقتصادی آن می‌تواند زمینه‌ساز احیای دوباره این صنعت باشد.
قم به‌عنوان یک شهر مذهبی و فرهنگی، می‌تواند از هنر قالیبافی به‌عنوان یک نماد هویتی استفاده کند. احیای کارگاه‌های آموزشی، حمایت از استادکاران قدیمی، ثبت بین‌المللی طرح‌های اصیل و استفاده از ابزارهای دیجیتال برای معرفی این هنر، می‌تواند قالی قم را از خطر انقراض نجات دهد.
در پایان باید گفت که قالی قم فقط یک کالای اقتصادی نیست، بلکه بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی این شهر است که حفظ آن به عهده همه ماست. همان‌طور که هر گره قالی با صبر و ظرافت زده می‌شود، نجات این هنر نیز نیازمند صبر، برنامه‌ریزی و عزم ملی است. امید است با تلاش دست‌اندرکاران و علاقه‌مندان به هنرهای سنتی، قالی قم همچنان به‌عنوان نمادی از هنر و اصالت ایرانی در جهان بدرخشد.
خبرنگار: محمدعلی رجبی
انتهای خبر/150
نظرات شما